Bota shpesh është tronditur nga libra të
konsideruar skandalozë e të pacipë, që janë djegur në turra drush apo s’u është
lejuar drita e botimit, por me kalimin e kohës, si sprovë e vlerës së tyre
letrare, ata janë rivlerësuar dhe çmuar si libra me një vizion shumë të përparuar në krahasim me kohën e tyre.
Të njëjtin fat(keqësi) ka patur edhe “Muza e
haresë”, botimin e të cilit, autorja nuk arriti ta shijonte. Goliarda Sapienza,
një grua rebele, një shpirt i lirë, doemos që s’mund të shkruante përveçse një
libër të tillë, po aq të vërtetë, sa ç’mund të jetë vetë jeta.
Shkruar për një periudhë gati 10-vjeçare,
1967-1976, ky libër do ta rrënonte financiarisht Sapienza-n, sepse iu
përkushtua vetëm shkrimit të tij, duke lënë mënjanë punën e saj si aktore apo
shkrimin e librave të tjerë.
“Muza e haresë” rrëfen historinë plot aventura
të Modestës, lindur në një shtëpi të këputur, në Sicili, më 1900, me një fëmijëri
të trishtë, por me një pasion të madh për jetën. Qysh herët, udhëhiqet nga
dëshira dhe vullneti i hekurit e thuajse imoral për të plotësuar kërkesën për kënaqësi
që i ngjitet nga trupi dhe nga shpirti.
Dëshirat e saj nuk reshtin asnjëherë, ajo ndeshet me botën, kapërcen çdolloj
pengese që i del përpara, pa u zmbrapsur nga dhembja dhe nga humbja. Modesta me
rrëfimin e jetës së saj përshkon thuajse gjysmën e shekullit XX, duke na dhënë
kësisoj një panoramë të gjerë të situatës politike e shoqërore të atyre viteve
në Itali.
Pasi pëson një përdhunim nga ai i ashtuquajturi
baba, pa vetëdije i vë zjarrin shtëpisë, bashkë me të cilën do të digjen edhe nëna
me të motrën të sëmurë nga mongolizmi. Fati e do që në manastirin ku ka
përfunduar, të shfaqet një murgeshë e mirë, e cila do të kthejë gjithë rrjedhën
e jetës së Modestës. Në pallatin fisnik ku dërgohet më pas, Modesta do të zërë
të kalisë e të formësojë atë grua të fortë, kryeneçe, rebele, të pabindur dhe
mbi të gjitha të lirë që do të jetë më vonë.
Duke pasur parasysh edhe ishullin ku jetonte,
ku sundimi patriarkal ka pasur rrënjë të thella, rrjedha e jetës së Modestës
s’do të jetë aq e lehtë, por pasioni i saj për të studiuar, për të dashuruar, për
të jetuar jetën në 360 gradë, do ta bëjë që t’i kundërvihet të gjitha
rregullave shoqërore, zakoneve, skemave të jetës familjare, roleve në dashuri. Modi
ynë (siç e thërrasin me përkëdheli njerëzit më të afërt) dashuron me pasion
qenien njerëzore, qoftë burrë a qoftë grua: Beatriçen e ëmbël, me të cilën i
lidh vetmia dhe bashkarisht do të zbulojnë se ç’është të japësh dashuri e
ngrohtësi njerëzore në një botë të egër; Karminen, qehajain e familjes
princërore, burrin e fortë, të pashkollë, por të mençur nga përvoja e jetës, me
të cilin do të ndiejë ekstazën më të plotë të epshit dhe të dashurisë karnale;
Karlon, intelektualin antifashist të zgjuar dhe fin; Xhoisin, gruan
intelektuale të aktivizuar në radhët e socialistëve, psikanalisten thuajse të
dështuar, me të cilën do të debatojë gjatë sidomos për gjendjen e gruas,
prapambetjen e saj, paragjykimet, rolin që shoqëria i kërkon të luajë, faktin që
gratë vetë për t’u futur në hiret e burrave e për të arritur pushtetin që duan,
sillen ekzaktësisht si ata...
Modi ynë është një grua që ndonjëherë mund të
quhet e çmendur, sidomos kur vjen fjala te lindja e fëmijës. Nuk ka të dytë
përshkrimi i saj për lindjen e fëmijës së parë, Eriprandos:
“Kush do t’ia dalë? Ajo valë dhembjeje që
vetëm zvargej e zvargej? Duhej të ndiqte atë valë? Trupi i saj luftonte me
trupin tjetër që, si një blanjë e hekurt, rrihte murin e barkut për të dalë. Ai
ishte armiku, ajo blanjë që përpëlitej për të dalë nga burgu, se donte të
jetonte, edhe sikur ta shkallmonte, edhe sikur ta shkatërronte trupin e saj që,
ndonëse i përgatitur, nuk po ia dilte në kut që ta nxirrte jashtë atë armik për
të mos dhënë shpirt.”
E megjithatë, ajo fëmijët e saj të shumtë,
pjellë e saj apo të birësuar, i mëson të rriten të lirë, të ndjekin idetë dhe
natyrën e tyre, pa i detyruar të zgjedhin sipas normave të shoqërisë,
përkundrazi.
Goliarda Sapienza, me një lehtësi thuajse të
papërballueshme, kalon nga veta e parë e rrëfimit në të tretën, si për të
theksuar dhe alternuar gjendjen e brendshme psikologjike të personazhit. Por
nuk është kjo e vetmja veçanësi e stilit të saj. Për ta afruar lexuesin sa më
shumë me botën dhe mendësinë ishullore të Sicilias, disa prej personazheve
flasin në dialektin sicilian dhe në atë roman, gjë që si përkthyese më vuri në
një dilemë tepër të madhe: mos duhet t’i sjell në shqipen letrare apo t’i përshtas
njëfarësoj pa iu drejtuar një dialekti të caktuar? Mirëpo, nëse do të bëja këtë
zgjedhje, do të humbiste krejtësisht fryma, dheu, terreni pjellor i Sicilisë,
që është edhe vendlindja e autores, e kësisoj do të sillja në shqipe një libër
cung. Ndaj, vendimi për t’iu futur rrugës më të vështirë, zgjedhjes së
dialektit të jugut për të karakterizuar sa më mirë secilin prej personazheve,
ishte i pashmangshëm.
Sidoqoftë, uroj që Modesta të trazojë sa më
shumë shpirtra, të trondisë e të zgjojë sa më tepër mendje të fjetura e të
qetësojë të tjerë shpirtra që ndihen të vetmuar në realitetet ku jetojnë.