Në një qilim uji

nga Thomas Bernhard

Në një qilim uji

qëndis t'miat ditë

hyjtë dhe sëmundjet e mia.

Në një qilim të blertë

qëndis t'miat dhembje t'kuqe,

t'miat mëngjese t'kaltra

t'miat mëhalla verdhashe dhe fetat e bukës me mjaltë.

Në një qilim dheu

timen tretje qëndis.

Përbrenda i qëndis natën

dhe t'imen uri,

t'imin pikëllim

dhe anijen e luftës të t'miave hidhërimeve

që shket dallgësh uji

në ujërat e trazimit,

në ujërat e pavdekësisë.

 © Përktheu: Aida Baro

 © photo by Omar Galliani - Il disegno nell'acqua

The Calm Before

a song by Matt Elliott

(Wonderful! That's why I'm not translating it)

Here comes a storm
The dust & papers dance around the room
It tells of a storm
The sky is a painted viscous swirl of troubled hues
There’s a storm
The branches rock & dance & creak & wave
We’re in for a storm
I’ve got this headache that I’ve had for days
Here comes the rain
The first few drops caress & gently dance
They light up your face
You smile in wonder looking through the eyes of a child once again
But soon the gentle drops become the deadly wolf of a gale
Our voices become lost beneath the chaos
Here comes a storm
The way the wind it starts to play and race
It whispers a storm
& here comes a storm
Just as everything was falling into place here’s a storm
There must be a storm
Don’t we need it
Just to clear it
To blow the dust away
Away, to a place where it can never be found or thought of again

Draw me the shades
The beasts that softly whisper in your ear & keep you awake
We all have ghosts & monsters dear it’s best to give them a face
& then you simply take it, burn & throw the ashes away
The creeping doubts will disappear without trace
Here comes the dawn
I can’t believe we’ve been sitting here all night talking this long
About exactly when & where it started going so wrong
Dissecting every aspect as if it was fine all along
I told you that I’d never been all that strong
Here comes a storm
& with it come the things that we will have to face in this storm
& here comes a storm
Just as everything was falling into place here’s a storm
There must be a storm
Don’t we need it
Just to clear it
To blow the ashes away
Away, to a place where they can never be found or thought of again

This patch of blue, this ray of sun
The sense of a strange uneasy calm
Perhaps that was all, perhaps we’re done
Or maybe the worst is yet to come
& all is calm & cold as death
As all of nature holds her breath
But soon enough she’ll blow
She’ll howl
She knows
& she will howl
She’ll blow us deep into the ground
To the ground
Where we can only pray that we’ll never be found

Stina e thatë - Gabriela Babnik

Romani “Stina e thatë”, sjellë në shqip nga Botime Pegi rrëfen kujtimet e një historie dashurie të pazakontë. Në Kontinentin e Zi gjithçka mund të ndodhë: Ana, një grua 62-vjeçare me origjinë nga një vend i vogël i Europës Qendrore takon Ismaelin, një 27-vjeçar afrikan, i rritur rrugëve, ku shpesh ka rënëpre e abuzimit. Ajo vendos të ndajë me të një përvojë të fortë dashurie që bazohet te epshi, dëshpërimi, vetmia dhe magjia. Që të dy i bashkon një fëmijëri e trishtë e pamundur për t’u harruar dhe stina e thatë, harmattan-i, gjatë së cilës as natyra as dashuria s’është në gjendje të lulëzojë. Shpejt, Ana do ta kuptojë që zbrazëtia mes tyre nuk vjen nga ngjyra e lëkurës apo nga diferenca e moshës, por nga ndryshimet kulturore të dy botëve së cilave u përkasin. Seksi nuk e shuan dot vetminë dhe sekretet e ndrydhura të së shkuarës,të cilat shpërfaqen në një botëqë ajo e konsidoren si më mizore dhe njëkohësisht edhe më të pafajshme se të sajën.

I shkruar me qartësi e kthjelltësi si një rrëfim i alternuar i të dyja anëve të një marrëdhënieje, romani gërshetohet me realizmin magjik dhe fragmente të spikatura të realitetit politik afrikan.

Shumë prej kritikëve janë shprehur se se  “Stina e thatë” është një sixhade larmingjyrëshe, e gërshetuar me elemente të dy botëve të ndryshme, dy jetë kryekëput të ndryshme. Është më shumë se rrëfimi i një historie të pazakontë mes një të moshuare të bardhë dhe një djaloshi afrikan, që të dy të shënjuar nga përvoja post-traumatike. Është një stil i pjekur, kritik dhe i paimitueshëm me një vizion të plotë të shoqërisë së sotme afrikane.

...Babnik ka shkruar një roman të paharrueshëm, në të cilin vetë protagonistët janë të vetëdijshëm për mundësitë që u ka krijuar fantazia [...] Duke i kthyer protagonistët në rrëfyes të ndërgjegjshëm të historive të tyre, Babnik kremton artin e të shkruarit letërsi dhe i fton lexuesit të bëjnë të njëjtën gjë. Për të vlerësuar këtë roman të pazakontë, duhet të lëmë pas kërkimin për një “narrator të besueshëm” dhe të zbavitemi me zbukurimin dhe hapësirën e pakufishme të fantazisë njerëzore.

Ky roman, i vendosur në sfondin e harmattan-it, stinës së thatë në Afrikën perëndimore, duhet lexuar patjetër nga të gjithë ata që arrijnë të shijojnë një stil letrar të shkëlqyer me personazhe të forta dhe të zjarrta.

Vetë Ana është e trazuar dhe nuk di se çfarë duhet të bëjë. Pikëpyetje të shumta i lindin nga prania e atij djaloshi dhe rrjedha e çuditshme që po merr historia e tyre.

Ajo u ngrit ngadalë nga karrigia dhe kryqëzoi duart mbi gjoks. Në fill të këmishës, po mërdhinte; megjithatë e dinte se i ftohti nuk vinte nga dhoma, por nga brenda saj. E dinte gjithashtu se sa banale ishte kjo skenë – ajo në një cep të dhomës, ai në cepin tjetër. Në fakt, e vetmja pamje përtej dritares ishte çatia e shtëpisë përballë, kështu që ai nuk kishte ç’të shihte përpos vetes. Në këtë botë ka plot gjëra më të rëndësishme sesa ti. Ku e kishte psonisur atë shprehje? Mos vallë në ndonjë film? Mirëpo ajo nuk kishte flokë të artë si platini, por flokë të zakonshëm, të lidhur me një kapëse të praruar; dhe ijët e tij nuk ishin ato të heroit të fuqishëm të një filmi, me të cilin ajo do të kishte një fëmijë.

Zgjidhje nuk jepet asnjëherë, gjithçka ndodh është jeta në thelbin e saj më të vërtetë.

Gabriela Babnik (1979) është shkrimtare, kritike letrare dhe përkthyese sllovene. Pas studimeve për letërsi të krahasuar në Universitetin e Lubjanës, ka udhëtuar në Afrikë dhe sidomos në Nigeri e Burkina Faso, që u kthye në një vend frymëzues për veprat e saj. Ajo shkruan e boton rregullisht artikuj për gazetat më të mëdha në Slloveni. Ka botuar katër romane, të vlerësuar nga kritika dhe lexuesit sllovenë e europianë. 

7 shkronjat (për Koha Ditore)

Intervistë e botuar më parë në gazetën "Koha Ditore" (Prishtinë, qershor, 2017)

Aida Baro është diplomuar në Fakultetin e Gjuhëve të Huaja në universitetin e Tiranës për Letërsi dhe Gjuhë Italiane. Gjithashtu zotëron një Master në fushën e botimeve dhe të redaktorisë kryernë universitetine Urbinos“Carlo Bo”.

Ka punuar në televizione të ndryshme, e angazhuar gjithnjë në përkthimin dhe redaktimin e filmave e dokumentarëve (mbi 800 syresh), ndër të cilët mund të përmenden filma nga regjisorë si: Pier Paolo Pasolini, Federico Fellini, Vittorio de Sica, Roberto Rossellini, Paolo Sorrentino etj.

 Në vitin 2001 botohet për herë të parë, në shqipërimin e saj,  kryevepra e mirënjohur e I. Calvino-s“Baroni Rebel”.

Ka sjellë në shqip vepra të tjera letrare: “Më në fund një shi diamantesh...”, “Tangoja e harrimit”, “Zemër pasioni” nga Sveva Casati Modignani, “Xhungël buzëkuqësh” nga Candace Bushnell dhe “Vëllazëria e Pëlhurës së Shenjtë”nga Julia Navarro.

Aktualisht punon si kryeredaktore pranë Botimeve Pegi, për të cilën ka shqipëruar serinë për fëmijë “Olivia” të autorit Ian Falconer, si dhe romanin “Muza e haresë” të Goliarda Sapienza-s.

Letërsia - "Galeot qe libri dhe ai q'e shkroi" do të paralajmëronte Dantja mijëra vjet më parë. Kjo nuk vlen vetëm për Paolon dhe Françeskën, personazhet e tij të rrethit të pestë të Ferrit, por për të gjithë ata që e dashurojnë letërsinë.

Letërsia na bën të ëndërrojmë, të dashurohemi, të qajmë e të qeshim, të njohim vende dhe kohëra që nuk do t'i jetojmë kurrë. Për mua, zbulimi i letërsisë ka ndodhur qysh në fëmijërinë e hershme, kur ime ëmë na rrëfente përrallat e gojëdhënat, ku fjalët që dilnin nga goja e nënës ktheheshin në përfytyrime vendesh përrallore, floçkash uji e zanash mali. Më pas, biblioteka e tim gjyshi u bë qoshku im i preferuar. Qysh prej asaj kohe, letërsia ka qenë streha ime shpirtërore, një kohë kushtuar vetvetes, një ushqim i domosdoshëm që të ndihmon në rritjen dhe formimin e personalitetit, pa lënë pas kultivimin e shijes estetike dhe të hijeshisësë fjalës.

Përkthimi letrar  është thjesht vijim e asaj çka ishte nisur qysh më parë. Dëshira për të eksploruar botë të reja e autorë të rinj do të më shpinte drejt përkthimeve të para të tregimeve të Pirandello-s, Buzzati-it, Moravia-s. Leximet e shumta kishin lëmuar ndjeshmërinë ndaj tekstit, intuitën për të parë mes e nën rreshta, për të dalluar nuancën e fjalëve  e për t'u përpjekur për ta sjellë në shqipe sa më besnikërisht dhe sa më mirë.

Zeja e përkthyesit është shumë individuale dhe vetmitare, e lodhshme dhe jo fort e mirëpaguar, por nga ana tjetër, të shpaloset një botë, që shkon përtej së imagjinueshmes.

Në fillimet e mia kam ndjekur shembullin e përkthyesve si Robert Shvarc dhe Amik Kasoruho. Kam pasur fatin e mirë t'i njoh personalisht dhe përtej mjeshtërisë së tyre, kam njohur dy njerëz fisnikë në plot kuptimin e fjalës. R. Shvarc ka qenë ndër të parët që më ka inkurajuar për të vijuar këtë rrugë të vështirë. Ruaj si gjë të shtrenjtë redaktimin që Shvarci bëri për tregimin "Shenjtët" të Dino Buzzati-t, këshillat e tij mbeten të çmuara dhe sot e kësaj dite.

Përkthimi dhe shqipërimi kërkojnë që gjithnjë të lexosh, të njohësh gjuhën tënde sa më mirë, të rrëmosh e të shpluhurosësh gjuhën sa më thellë në kohë, të njohësh dialektet dhe të folmet, karakteristikat dhe veçantitë e tyre e të dish t'i përdorësh në vendin dhe në kohën e duhur.

Ndoshta pikërisht për këtë shkak, romani i "Muza e haresë" i shkrimtares italiane Goliarda Sapienza, përbënte një vepër sfiduese për çdokënd. Regjistrat e ndryshëm gjuhësorë që shkojnë nga dialekti sicilian, te dialekti roman, te një regjistër i ulët gjuhe deri te regjistrat e një gjuhe të lartë, të lëvruar e filozofike ndërthuren me njëri-tjetrin për të na shpërfaqur një larmi të madhe kulturore. Zgjedhja ime për t'i përkthyer po me dialekt, atë tosk dhe atë tiranas, në këtë rast me gjasë mund të quhen kokëkrisje, por sa i varfër do të dilte ai libër nëse do t'i hiqje pikërisht gjithë këtë larmi gjuhësore me të cilën përshkruhen dhe karakterizohen personazhet!

Sidoqoftë, puna e përkthyesit dhe sfidat e tij nuk kanë fund kurrë.

Liria dhe pavarësia, sidomos për një grua, shpesh janë ngatërruar me pacipërinë, mendjemadhësinë e përdaljen. Për mijëra vjet, gratë kanë qenë nën zotërimin e burrave. Madje, dikur edhe përmasa të tilla letrare si poezia, teatri apo vallëzimi u lejoheshin vetëm burrave. Jo më kot fjala "shtrigë" që në fakt do të thotë "grua e mençur" ka marrë konotacionin negativ, madje u kthye në një fakt për t'u dënuar mijëra e mijëra gra.

Janë të panumërta paragjykimet që bien mbi shpinën e grave, ato nuk kanë të drejtë të arsimohen, të bëjnë zgjedhjet e tyre në jetë, qofshin edhe të gabuara, dhe nuk i shpëtojnë dot fatit të tyre të paracaktuar nga burrat e familjes. Por jo pak herë, janë dhe vetë gratë armike të njëra-tjetrës, se vërtet burrat i kanë kyçur në vargonjtë e robërisë, por janë të tjera gra që i mbajnë ata çelësa thjesht dhe vetëm se janë të pavetëdijshme për fuqinë e tyre.

Por vetëm duke u arsimuar, duke lexuar libra dhe autore të fuqishme si S. de Beauvoir, M. Atwood, V. Woolf, E. Morante, G. Sapienza e të tjera gra të mençura, me një shkallë të lartë ndërgjegjësimi për qenien njerëzorë e sidomos të të qenit grua, mund të arrijmë atë emancipim që do ta shpinte përpara gjithë shoqërinë.

Toleranca - është një nga karakteristikat njerëzore që do të duhej të kishim me njëri-tjetrin, por që në të shumtën e rasteve nuk arrin të shfaqet.

Herë-herë, bëhemi kinse tolerantë për shkak të një ndjesie superioriteti ndaj tjetrit "Po të toleroj, sepse je i papërfillshëm për mua", por në të vërtetë, kjo e shton dozën e mosvlerësimit dhe diskriminimit ndaj "të ndryshmit".

Mostolerenca dhe diskriminimi po bëhen të vazhdueshme në mjediset tona dhe ndoshta sërish do t'i drejtohesha letërsisë për ca shembuj të fortë në lidhje me të. Koleksioni "Mozaik" i Botimeve Pegi me tituj si "A është, vallë, njeri...?" i Primo Levi-t, "Ylber hëne" i Emmanuelle Pagano-së, "Zotin kam dëshmitar" i Makis Citas-it do të ishin një fillim i mirë për të mësuar se në ç'luftra të egra të shpie diskriminimi racor, se çfarë vlon në shpirtin e një transgjinori të nëpërkëmbur nga shoqëria e se çfarë ndodh në një shoqëri ku vlerat e vërteta njerëzore shihen si dobësi.

Udhëtimi - Nuk e di sa më ka ndihmuar letërsia dhe kinematografia për të njohur botën, por di që udhëtimi mbetet një nga pikësynimet e mia në jetë. Jo thjesht udhëtimi si destinacion, por si përvojë. Vite më parë, kur vizitova Romën për herë të parë, papritmas u gjenda nën një tronditje të madhe shpirtërore për shkak të asaj bukurie të madhe magjepsëse që kisha para syve. Kisha lexuar shumë, kisha përkthyer e parë filma pa fund ku rrugicat e kalldrëmta të Romës, Panteoni, sheshi "Navona”, Fontana di Trevi, bujtinat e vogla ishin kthyer në personazhe reale në mendjen time, mirëpo asnjëherë nuk kisha qenë e vetëdijshme për përmasat e tyre, madhështinë e pafund që të shkaktonte realisht dhembje. Sidoqoftë, kuptova që kureshtja dhe njohja e botës janë gjëra që duhen lëvruar, në s'duam të shuhemi përbrenda.

Kujtesa jonë është si një magazinë të dhënash ku jo të gjitha ndodhitë ruhen. Herë-herë, duam vetë t’i fshijmë të gjitha, sidomos kujtimet e këqija, ato që na lëndojnë. Por ndonjëherë, ajo nuk na pyet se çfarë do të donim të kujtonim apo të harronim, e në një çast të caktuar, një aromë, një gjest, një imazh mund të sjellë në sipërfaqe ngjarje që s’mendonim se mund të na kishin ndodhur. Nga ana tjetër, kujtesa kolektive është më e prekshme për të gjithë shoqërinë.  Jo më kot, dy romanet e Primo Levi-t, “A është, vallë, njeri...?” (Botime Pegi, 2016) dhe vijimi i tij “Armëpushimi” (përkthimin e të cilit e kam në përfundim e sipër dhe pritet të botohet brenda shtatorit 2017), janë një dëshmi e fortë e Holokaustit, por me vetëdije do të vija shenjën e barazimit mes kësaj dhe luftës së egër dhe persekutimit serb që panë me sytë e tyre kosovarët jo vetëm më 1999, por gjatë gjithë historisë që nga ndarja prej trungut mëmë. Kjo nuk do të thotë që nuk duhet të falim, kjo do të thotë që s’duhet të harrojmë, sepse historia na ka treguar që në harresën më të vogël, çdo gjë përsëritet. Doemos kjo vlen edhe për të shkuarën komuniste të Shqipërisë, që në njëfarë mënyrë ishte kthyer në një kamp të madh përqendrimi dhe shantazhi psikologjik. Levi paralajmëron “ka ndodhur, ndaj mund të ndodhë sërish”.

Autoironia mund të jetë një prej elementeve më pak të vlerësuar në shoqërinë e sotme, ku gjithçka merret më seriozisht seç duhet, ku njerëzit mvishen me maskën hijerëndë të rëndësisë dhe nuk dinë të pranojnë apo të qeshin me cenet e tyre. Në të vërtetë, askush nuk është i përsosur dhe falë autoironisë secili prej nesh mund të krijojë marrëdhënie më të mira me të tjerët, të vërë në lojë defektet apo gabimet e veta pa u ndier ngushtë apo në siklet karshi të tjerëve. Jemi kaq të përkohshëm në krahasim me Kohën dhe Përjetësinë, saqë sa më shpejt ta kuptojmë këtë, aq më shumë do ta shijojmë qëndrimin tonë në këtë jetë. Vetëm duke mësuar të qeshim e të luajmë me veten mund të krijojnë sintoninë dhe harmoninë me veten dhe të tjerët.