Muza e haresë

Nga Goliarda Sapienza

(fragment)

– Po ç’bën, moj bilë, po qan? Njëherë motit, të kërcente damari me mua e më çirrnje e më grisnje. Kaq shumë ke vojtur?
– Nuk kam vojtur e zët të kam!
– Me vënt. Por turp mos ki. S’është turp të vuaç kur kësmeti na hidhet kundër. Edhe mua, që plak njeri isha, më sëmboi shpirti që të laç vetëm ashtu të re e gjithë zjarr, siç të pata veselitur me duart
e mia. Edhe këto tri net që jam endur qark shtëpisë, bëja be që ndokënd do ta kishnje pranë, e s’mbanja shpresë për veten. Ndaj dhe bëra kujdes që mos të trokisnja në portë.
– Burracak je treguar, jo i kujdesshëm, Karmine, burracak! Qërrohu te djemtë e tu! Si guxon të kthehesh e të ikësh si të ta dojë qejfi? Detyrën e babait e bëke dhe e zhbëke si të të volisë?
– Jo, moj bilë. Mortja vendosi për mua. Mortja më çliroi dhe, i lirë, te ti u ktheva.
Një valë butësie e dhembsurie që kurrë më parë s’e kisha ndier për atë trup të bëshëm që rëndon ëmbëlsisht mbi trupin tim, m’i shtyn duart drejt buzëve të tij. Duhet t’ia mbyll gojën, se zëri i tij, i çliruar nga vargonjtë e vdekjes, më zgjon në bark një afsh të harruar dhe thimthat e fortë, më dhembin kur prekin setrën e tij.
– Të lëvrin gjaku për mua, Modesta, ta ndiej nga fërgëllima e duarve.
Buzët e tij më flasin mes gishtërinjve. Më kot të mohosh shiun apo diellin apo erën. S’na mbetet veçse ta pranojmë zhegun e beharit, akullsinë e dimrit. Nuk gjegjem dhe me dorë, siç kish bërë
dikur ai me mua, kur ende s’e njihja botën, ia shpie buzët drejt atij grafullimi kënaqësie dhe dhimbjeje që janë kthyer gjinjtë e mi. I pambamendje, kurmi im pret dhe kofshët çelen nën të, por një teh i akullt ndërfutet mes valëve të afshëta të këndelljes dhe, paçka se s’doja, e detyron dorën time të ndalojë atë regëtimë verbuese që fal jetë.
– Ç’ke, koce, që më ndalon kështu? Marazi të ka ngrirë kaq shumë, sa s’mund të më falësh?
Një valë butësie e dhembshurie që kurrë më parë s’e kisha ndier për atë trup të bëshëm, që gollomesh, i zhgënjyer, më rëndon mbi barkun dhe kofshët e shtrënguara, zëre se më shtyn ta lë penisin e tij. Por dora nuk më bindet dhe mblidhem sa një grusht mes seksit të tij dhe timit, e akulluar.
– Çfarë ke, Modesta, çfarë ke? Hapja zëmrën Karmines. Në ke vojtur e hequr aq shumë sa s’mund të falësh, Karmine të kupton.
– Jo, jo, vetëm se kam frikë, Karmine, frikë!
– Frikë nga se, moj bilë, s’të kuptonj.
– Limfë të re ndiej në pemën e vjetër, Karmine, e ndiej kur e prek.
– Ah, vetëm kjo na qënkësh! Me hak, ndjemë, moj bilë. Duhej të më kish rënë nër mënt, por kaq shumë po zhuritesha për ty, sa vetëm këndelljen time mendova.
Butësisht, u ngrit nga unë dhe u lëshua në shtrat krah meje.
– Ke hakë. S’dua të të vithis rrojtjen me një tjetër çilimi, ama mos më lër kështu. Kam dhimbë, e ndien sa i fortë është tharmi im. Ja, kështu, me duar e me gojë, më lehtëso. Por kur ta ndiesh që po
vij, largoje gojën se s’dua të të pështiroset.
Si dikur, me dorën e kujdesshme u prin udhën ledhave të mia. Kurrë s’e kisha puthur kështu dhe një valë e re ngrohtësie zbon akullsinë e mëparshme. Afshi ma pushton sërish kurmin dhe ndjesitë e mia drithërohen përnjëherësh me të tijat. Dhe tashti që tharmi i tij vlon e më ngjitet mes gjuhës dhe qiellzës, nuk mund ta lë dhe derdhem tok me të duke thithur atë farë të panjohur që buron nga thellësia e qenies së tij e vjen t’i shuajë etjen gojës së rreshkur nga epshi. Shije e athët dhe e ëmbël,
rrëshirë peme, ose qumësht i prerë burri, lindur edhe ai për të mëndur.
Seksi, tashmë i vogël, mbështetet i pafuqishëm mbi qimet kaçurrela e të ashpra. Zbavitem duke e ngacmuar me gisht. Si atëherë, nuk më kundërshton më dhe, si atëherë, çudi e emocioneve, më vjen për të qeshur.
– Pse më qesh nën buzë, moj koce kock’e fortë?
– Më duket qesharak kaq i vogël dhe pa forcë! Pastaj, Karmine, si s’e kisha vënë re më parë që këtu qimet janë më të errëta e s’ka as edhe një qime të bardhë?
– Po të shohç mirë, do të gjeç nonjë.
– Po jo de, asnjë për be, Karmine, as edhe një e vetme! Duken si flokët e Eriprandos.
– Ah, paskësh marrë na soji ynë, këtë do më thuaç? Mal ma bëre zëmrën.
– Karmine, si vallë, flokët i ke të bardha borë, kurse qimet këtu, të zeza?
– Po ç’të të them, moj bilë? Mbase jam gjysmë plak e gjysm’i ri, ç’të të them tjatër?
– Po poshtë sqetullës? Më lër të shoh, ngrije krahun.
Dalëngadalë shtegtoj nëpër gjithë trupin e tij. Edhe nën sqetull, të zeza sterrë i kishte, por mbi gjoks aty-këtu, mbinte ndonjë qime e bardhë.
– Ç’kraharor qimedendur ke, Karmine! Qimedendur e qimedredhur, kurse te krahët, si mëndafsh.
Dalëngadalë zbres poshtë atij trupi të bëshëm. Dua të shikoj fijet më të gjata. Dua të shikoj nëse është e vërtetë që janë të zeza, siç më ishin dukur para se të ngjitesha drejt shpatullave.
– Më ngjitesh e më zbret nëpër trup mu si maçok, moj koce! Leshrat e tua po më gudulisin. Ç’kërkon, a derman?
Pas atij shtegtimi të gjatë nga shpatullat te kyçet e këmbëve, mbështeta kokën mes krelave të zeza. Jam e lodhur, mbyll sytë dhe filloj të luaj sërish me tharmin e tij që, tashmë i kënaqur, zëre se rehatohet plotësisht mbi pëllëmbën e dorës sime.
– Qëparë, ishte bërë shumë i madh, tashti i vocërr fare. Si ndodh, Karmine?
– Po shko e pyet ullirin saraçin që mbeti duke na sajuar thagma. E ku merr vesh Karmine nga qejfet e mëmës natyrë!
– Asgjë, as edhe një, të gjitha të zeza janë qimet, Karmine. Sa vjeç je, plakush?
– Pesëdhjetë e tre do të bënem, në arritça ditën e të vdekurve.
– Ke lindur më dy të nëntorit?
– Po, moj koce, mu më dy të vjeshtës së tretë. Nënolja thosh se atë vit, si peshqesh, Karminen sollën të fjeturit. E kushedi pse, ajo plakë biskonjë, qeshte e englendisej kur mendonte kështu. Në krye, mua s’më puqej hiç kjo mesele, dhe për mote me radhë, botës jashtë, u thosha që kisha lindur më tre të vjeshtës së tretë. Mëpastaj, avash-avash s’ia vura më veshin dhe mu si nënolja, zura të shpotitja me të fjetur e me të gjallë, me Zot e me djall tok!

Përktheu: Aida Baro

Ky vit është njësoj si ai i një mijë viteve të shkuara

Nga Thomas Bernhard

Ky vit është njësoj si ai i një mijë viteve të shkuara,

në dorë mbajmë bodecin me të cilin shpojmë lopën në shpinë,

Korrim e s’dimë hiçgjë për dimrin,

Pimë musht e s’dimë hiçgjë,

Shpejt do të harrohemi

dhe britmat do të treten si bora përpara shtëpisë.

Ky vit është njësoj si ai i një mijë viteve të shkuara,

Sodisim në pyll si në stallën e botës,

gënjejmë e thurim kosa për mollë e dardha,

flemë ndërsa moti i keq bren

përpara portës këpucët tona të përbaltura.

Ky vit është njësoj si ai i një mijë viteve të shkuara,

nuk dimë hiçgjë,

nuk dimë hiçgjë për rrënimin,

për qytetet e rroposura, për vorbullën ku janë mbytur

kuaj e njerëz bashkë.

Përktheu nga italishtja: Aida Baro

Kërshendella e fundit e luftës

Nga Primo Levi

(botuar më parë te Poeteka nr. 37)

Kampi ynë i përqendrimit, Monovici, pranë Aushvicit,  në shumë drejtime, s’mund të konsiderohej lager normal. Kufiri që na ndante prej botës, simbol i së cilës ishte rrethimi i dyfishtë me tel me gjemba, nuk ishte hermetik si gjetkë. Për shkak të nevojave të punës, përditë kishim lidhje me njerëz “të lirë”, ose të paktën, më pak skllevër se ne: teknikë, inxhinierë dhe kryepunëtorë gjermanë, punëtorë rusë dhe polakë, robër lufte anglezë, amerikanë, francezë e italianë. Zyrtarisht, neve, skllevërve të KZ-së (Konzentrations-Zentrum), ndalohej të na flisnin, por këtij ndalimi i bishtnohej vazhdimisht dhe në fund të fundit, lajmet e botës së lirë mbërrinin gjer te ne përmes mijëra kanalesh të ndryshme. Në koshat e plehrave të fabrikës gjendeshin kopje të gazetave, mbase dhe dy-tri ditë të vjetra e të dëmtuara nga shiu, ku lexonim si ndër ethe buletinet gjermane: të cunguara, të censuruara, eufemistike, sidoqoftë flisnin qartas. Robërit e luftës aleatë dëgjonin në fshehtësi Radio Londrën, edhe më fshehurazi na sillnin lajmet dhe këto ishin entuziazmuese: në dhjetor të vitit 1944, rusët kishin hyrë në Hungari dhe në Poloni, anglezët ishin në Romanjë, amerikanët ishin kapur peng në Ardene, por fitimtarë në Paqësor kundër Japonisë.

Tekembramja, për të marrë vesh si po shkonte lufta as nuk lypsej të prisnim lajme prej së largu. Natën, kur gjithë zhurmat e kampit shuheshin, dëgjohej përherë e më afër gjëmimi i artilerive: fronti s’ish më larg se nja njëqind kilometra, kishte zëra që Armata e Kuqe tashmë i kishte marrë malet Beshkidi. Fabrika pa anë e fund ku punonim ne ishte bombarduar shumë herë nga ajri, me saktësi shkencore dhe dashakeqe: një bombë, një e vetme, mbi centralin termik, në mënyrë që ta nxirrnin jashtë pune për nja dy javë; me t’u riparuar dëmet, dhe oxhaku zinte të villte tym, një tjetër bombë e kështu më tej. Dukej sheshit që rusët, ose aleatët në ujdi me rusët, kishin ndër mend të pengonin prodhimin, por jo të shkatërronin impiantet.  Këto, kur të mbaronte lufta, donin t’i merrnin të pacenuara, siç i zaptuan realisht: sot, pikërisht ajo është fabrika më e madhe e prodhimit të gomës sintetike në gjithë Poloninë. Për mbrojtje kundërajrore as që bëhej fjalë, nuk dukej asnjë aeroplan gjuajtës, mbi çati kishte ca bateri, por nuk shtinin: ndoshta s’kishin më municione.

Shkurt, Gjermania ishte në grahmat e fundit, por dukej sikur gjermanët s’po i binin më të. Pas atentatit të korrikut ndaj Hitlerit, vendi jetonte nën terror: mjaftonte një denoncim, një mungesë në punë, një fjalë e pamatur, për të përfunduar në duart e Gestapos si disfatistë, ndaj, ushtarakë dhe civilë zbatonin detyrat e tyre siç kishin bërë ngaherë, njëherë e një kohë të shtyrë nga frika dhe ndjenja e disiplinës e lindur tok me ta. Pra, ishte një Gjermani fanatike dhe vetëvrasëse që terrorizonte një Gjermani tashmë të demoralizuar dhe thellësisht të mundur.

Ca më parë, aty nga fundi i tetorit, kishim patur rastin të këqyrnin “në plan të parë” një shkollë të veçantë të fanatizmit, shembull tipik i edukimit nacionalsocialist. Në një terren djerrë, ngjitur me kampin tonë ishte ngritur një fushim i Rinisë Hitleriane. Mund të ishin rreth dyqind adoleshentë, thuajse ende fëmijë; në mëngjes zbatonin ceremoninë e ngritjes së flamurit, këndonin himne të ashpra, bënin stërvitje marshimi dhe qitjeje: ishin të armatosur me mushketa. Më vonë e kuptuam që gatiteshin për t’u rekretuar në Volkssturm, ajo ushtri e mbledhur andej-këtej, mbushur me pleq e fëmijë që sipas planeve të çmendura të Fyhrerit do të bënte mbrojtjen e skajshme kundër rusëve që po përparonin çdo ditë e më tepër. Por pasditeve, instruktorët e tyre që ishin veteranë SS, i sillnin mes nesh, që ishim të zënë me spastrimin e gërmadhave të bombardimeve, ose për të ngritur me ngut mure mbrojtjeje të vogla, të kota prej tullash ose thasësh me rërë.

I sillnin mes nesh të shoqëruar me udhërrëfyes dhe u mbanin ligjërata, me zë të lartë, sikur ne të mos kishim as veshë për të dëgjuar, as mend për të kuptuar. “Këta këtu, shikojini mirë, janë armiqtë e Rajhut, armiqtë tuaj. Vështrojini mirë: a mund t’i quani njerëz? Janë Untermenschen, nënnjerëz! Qelben erë se nuk lahen; janë të rreckosur se nuk kujdesen për veten e tyre. Madje, shumë prej tyre s’kuptojnë fare gjermanisht. Janë subversivë, banditë, kusarë rrugësh nga të katër anët e Europës, por ne i kemi shndërruar në të parrezikshëm. Tani punojnë për ne, vetëm se janë të zotë vetëm për punët më primitive. Fundja, me të drejtë duhet t’u bjerë bretku për të riparuar dëmet e luftës: vetë u hëngri kurrizi. Atyre: hebrejve, komunistëve dhe agjentëve të plutokracive”. Ushtarët-fëmijë rrinin e mbanin vesh, të devotshëm e të shushatur. Kur i shihje nga afër, të dhimbseshin e të kallnin datën në të njëjtën kohë.  Fytyrëligur e të tromaksur, na vështronin me një urrejtje të thellë: ne pra ishim fajtorë për të gjitha ligësitë, për qytetet e rrënuara, për zinë e bukës, për etërit e tyre vdekur në frontin rus. Fyhreri ishte i rreptë, por i drejtë; ishte më se e drejtë t’i shërbeje.

Atëbotë, unë punoja si “specialist” në një laborator kimik brenda fabrikës: janë gjëra që i kam rrëfyer gjetkë, por, çuditërisht, me kalimin e viteve, ato kujtime nuk zbehen, as hapërdahen, përkundrazi, pasurohen me hollësi që i pandehja të harruara e që ndonjëherë bëhen kuptimplote nën dritën e kujtimeve të të tjerëve, nga letrat që marr ose nga librat që lexoj. Binte borë, ngrije së ftohti, dhe puna në atë laborator s’ishte asfare e lehtë. Hera-herës, ngrohja nuk punonte dhe netëve, shishkat e reagentëve dhe damixhanët e ujit të distiluar shpërthenin nga ngrica.

Shpesh mungonin lëndët e para ose reagentët e nevojshëm për analizat, e atëherë duhet të kavardiseshim me surrogate apo t’i prodhonim vetë. Mungonte acetati i etilit, që lypsej për një dozim kolorimetrik, shefi i laboratorit më tha të përgatisja një litër dhe më siguroi acidin acetik dhe alkoolin etilik që duhej. Procedura është e thjeshtë dhe unë zëre se e mbaja mend përmendsh: e kisha kryer në Torino, kur gatitnim preparatet organike, më 1941. Tre vjet më parë, por ngjanin si tre mijë. Gjithçka shkoi vaj deri në distilimin përfundimtar; këtu, befas uji i rubinetit pushoi së rrjedhuri.

Kjo ngjarje mund të përfundonte me një katastrofë të vogël, ngase po përdorja një ftohës qelqi: po të kthehej uji, gryka e ftohtësit, e ngrohur së brendshmi nga avujt e produktit, në kontakt me ujin akull të ftohtë, me siguri që do të thyhej. Mbylla rubinetin, gjeta një kovë, e mbusha me ujë të distiluar dhe aty brenda zhyta një pompë të vogël të një termostati Hopler: pompa shtynte ujin në ftohës dhe uji i ngrohtë në dalje binte në kovë. Gjithçka shkoi mirë për disa minuta, mandej pashë që acetati i etilit nuk po kondensohej më: dilte nga gryka thuajse i gjithi në gjendje avulli. Në fakt, uji i distiluar (tjetër nuk kisha) që kisha gjetur ishte i paktë dhe tashmë ishte nxehur shumë. Ç’të bëja? Në parvazet e dritareve kishte shumë borë, bëra ca topa bore dhe i zhyta në kovë një për një. Teksa rropatesha me topat e borës gri, në laborator hyri doktor Panvic, kimisti gjerman që më kish futur në një “provimi të veçantë shteti” për të vendosur nëse njohuritë  e mia profesionale ishin të mjaftueshme. Ishte nazist fanatik. Vështroi me dyshin impiantin tim të sajuar dhe ujin e turbullt që mund të kish dëmtuar pompën-xhevahir, por nuk tha asnjë fjalë dhe iku.

Pak ditë më pas, aty nga mesi i dhjetorit, u bllokua një prej lavamanëve. Shefi më urdhëroi që të merrja masat për ta zhbllokuar: i dukej e natyrshme që ajo punë më takonte mua dhe jo teknikut të laboratorit, që ishte vajzë dhe quhej Frau Majer; fundja, edhe për mua s’ishte ndonjë habi. Unë isha i vetmi që mund të zhgërryhesha qetësisht mbi dysheme pa pasur frikë se po fëlliqesha: rrobat e mia me vija ishin boll të fëlliqura… Po ngrihesha pasi e kisha futur sërish në punë sifonin, kur pashë Frau Majerin pranë meje. Më foli nën zë, me pamje fajtore; mes nja tetë a dhjetë vajzave të laboratorit, gjermane, polake dhe ukrainase, ishte e vetmja që nuk shfaqte përbuzje ndaj meje. Meqë i kisha duart pis, a mund t’i rregulloja edhe biçikletën, së cilës i qe çarë një gomë? Natyrisht, do të ma shpërblente.

Kjo kërkesë, neutrale në dukje, ishte plot me ndërlikime sociologjike.  Më kish thënë “të lutem”, gjë që sillte një thyerje të kodit që rregullonte marrëdhëniet e gjermanëve me ne; më kish folur për arsye krejt të tjera nga ato të lidhura ngushtësisht me punën; kish vulosur me mua një lloj kontrate, dhe kontrata bëhet mes të barabartësh; kish shprehur, ose të paktën nënkuptuar, miradije për punën e lavamanit që e kisha bërë unë në vend të saj. Mirëpo vajza më ftonte edhe të thyeja një tjetër rregull, gjë që mund të rezultonte me shumë rrezik për mua; isha aty si kimist e duke ndrequr biçikletën e saj do t’i merrja kohë punës sime profesionale. Shkurt, ajo më propozonte një lloj bashkëfajësie, me rrezik, por me mundësi dobie. Lidhja e marrëdhënieve njerëzore me dikë “të palës tjetër” sillte rrezik, ngritje shoqërore, madje edhe ushqim më tepër, për sot dhe për nesër. Sa çel e mbyll sytë, bëra shumën algjebrike të tre të mbledhshmëve, mbi të gjitha zotëroi uria, ndaj e pranova propozimin.

Frau Majeri më zgjati çelësin e drynit; të shkoja të merrja biçikletën në oborr. Kjo punë as që mund të zihej me gojë; i shpjegova si munda që duhej të shkonte vetë, ose të dërgonte dikë tjetër. “Ne” ishim të damkosur me vulën e kusarit e të mashtruesit: mjerë unë të më kishin parë me biçikletë në dorë! Një tjetër problem i ngjashëm lindi pasi pashë mjetin. Në çantën e vogël kish mastiçin, pullat e gomës dhe levat e vogla për të nxjerrë kopertonin, por pompë nuk kish dhe pa pompë s’kisha si e lokalizoja vrimën në dhomën e ajrit. Duhet të saktësoj, meqë ra fjala, që asokohe biçikletat dhe birimet e tyre ishin shumë më të zakonshme se tani, dhe thuajse të gjithë europianët, veçanërisht të rinjtë, dinin shumë mirë si të mballosnin një gomë. Pompë? S’ishte fort e vështirë për ta gjetur, mjaft të shkoja e t’ia merrja hua Miester Grubahut, kolegut të saj te dhoma ngjitur. Jo, dhe kaq e lehtë s’ishte; jo pa turp, m’u desh t’i lutesha të më shkruante një pusullë me nënshkrimin: Bitte um die Fahrradpumpe”.

Mbarova punë me ndreqjen e biçikletës dhe Frau Majeri, në fshehtësi të plotë, më dha një vezë të zier dhe katër pafka sheqeri. Se mos keqkuptohemi: në ato kushte dhe me ato racione që na jepnin, ky ishte një shpërblim më se bujar. Teksa më dorëzonte tinëz pakon e mbështjellë, më pëshpëriti një shprehje që më futi në mendime të thella: “Kërshëndellat janë në prag”. Fjalë boshe, madje të pakuptimta po ta mendosh që i drejtoheshin një të burgosuri hebre: doemos që nënkuptonin tjetër gjë, atë çka asnjë gjerman s’do të kishte guxuar ta formulonte qartë asokohe.

Tek e rrëfej pas dyzet vjetësh këtë episod, nuk po orvatem të përligj Gjermaninë naziste. Një gjerman njerëzor nuk ua zbardh faqen gjermanëve të panumërt çnjerëzorë apo shpërfillës, por ama, një stereotip e thyen.

Për botën e përfshirë nga lufta, qe një kërshëndellë e paharrueshme; edhe për mua i paharrueshëm, ngase u shenjua prej një mrekullie. Në Aushvic, kategoritë e ndryshme të të burgosurve (politikë, kriminelë të zakonshëm, homoseksualë etj.) mund të merrnin pako-dhurata nga familjet, kurse hebrejtë, jo. Tekembramja, kush do t’ua dërgonte? Familjet e tyre të shfarosura apo të mbyllura në getot e të mbijetuarve? Ata të paktët që u kishin shpëtuar bastisjeve, të fshehur në qilarë, në nënçati, të lebetitur e pa një dyshkë? E kush ua dinte adresën atyre? Për botën, ne ishim të vdekur e të harruar.

Sidoqoftë, një pako më erdhi edhe mua përmes një vargu miqsh, e kishin dërguar ime ëmë dhe ime motër. Që asokohe fshiheshin në Itali. I fundmi i këtij vargu miqsh ishte Lorenco Perrone, muratori nga Fosanoja për të cilin kam folur në librin Se questo e’ un uomo, fundin gjëmëmadh të të cilit e kam rrëfyer te Lilίt. Pakoja kishte brenda çokollatë surrogat, biskota dhe qumësht pluhur, por për të përshkruar vlerën e saj të njëmendtë, goditjen që shkaktoi tek unë dhe te miku im Albertoja, gjuha e rëndomtë gjendet ngushtë. Të ngrënit, ushqim, uri ishin terma që në kampin e përqendrimit merrnin krejtësisht tjetër kuptim nga gjendja e zakonshme: ajo pako, e papritur, e pagjasë, e pamundur, ishte si një meteorit, një objekt qiellor, cit me simbole: me vlerë të pamatshme dhe me një forcë jetësore të pamatshme.

Nuk ishim më vetëm: ishte vendosur një lidhje me botën jashtë. Dhe kishim gjëra aq të shijshme për të ngrënë për ditë e ditë të tëra. Mirëpo, na lindën edhe ca probleme të rënda praktike që duheshin zgjidhur sakaq:ishim si ai kalimtari që, mu në mes të rrugës, i falin një lingotë ari. Ku ta vinim? Si ta ruanim? Si të shpëtonim nga lakmia e të tjerëve? Si ta investonim? Uria jonë që vazhdonte prej më se nje viti na shtynte drejt zgjidhjes më të keqe: t’i hanim të gjitha menjëherë. Vetëm se duhej t’i bënim ballë ngasjes, stomakët tanë të dobësuar nuk do ta përballonin dot atë sprovë, brenda një ore gjithçka do të përfundonte me mostretje, në mos më keq.

Nuk kishim ndonjë skutë të sigurt. I shpërndamë zahiretë në të gjitha xhepat e dukshëm të veshjeve tona, qepëm xhepa të fshehtë në pjesën e brendshme të xhaketës, në mënyrë të tillë që, edhe në rast kontrolli, diçka të shpëtonim; por t’i mbanim të gjitha me vete, edhe në punë, edhe në lajtore edhe në nevojtore ishte qesharake dhe asfare e rehatshme. Tok me Albertin e pleqëruam gjatë në mbrëmje, pas shtetrrethimit. Mes nesh ishte në fuqi një ujdi e prerë: çfarëdo që të gjente jashtë racionit të përditshëm secili prej nesh, duhej ndarë më dysh në mënyrë krejt të barabartë. Në këto orvatje, Albertoja ishte më i shkathët se unë, ndaj shpesh e kisha pyetur se ç’interes kish të rrinte me një ortak kaq të pazotin sa unë; por Albertoja më gjegjej ngaherë: “Kurrë s’i duhet; unë jam më i shkathët, por ti je më fatlum”. Të paktën, një herë, pati të drejtë.

Albertoja na doli me një propozim origjinal. Artikulli që zinte më tepër vend ishin biskotat; s’kishim lënë vend pa i shpërndarë, unë madje kisha future ca syresh brenda astarit të berretës, dhe duhej të tregoja kujdes të madh se mos i thërrmoja, kur, papritur, më duhej ta zhvatja me vrull nga koka për të përshëndetur ushtarët SS që kalonin aty pari. Ishin biskota jo fort të mira, por të bukura për syrin; mund t’i ndanim në dy kuti dhe t’ua bënim dhuratë Kapos dhe Plakut të barakës. Sipas Albertos, ai ishte investimi më i mirë: do të fitonim prestigj dhe dy “të lartmit” do të na e shpërblenin bujarisht me gjëra të ndryshme, edhe pa pasur një ujdi të njëmendtë me ne. Kusurin e pakos do ta konsumonim vetë, me racione të vogla të arsyeshme ditore, doemos në fshehtësi të plotë.

Por në kampin e përqendrimit, turma, përzierja e soj-soj njerëzve, thashethemnaja dhe tollovia ishin aq të mëdha, saqë sekreti leqendisej në pakogjë. I ramë në të brenda pak ditësh: shokët dhe Kapot na vështronin ndryshe. Po, po, na vështronin: siç ndodh me diçka apo dikë që del nga rendi, që s’është më pjesë e sfondit, por del në plan të parë. Sipas shkallës së simpatisë që ndienin për “dy italianët” na vështronin me smirë, me sy mirëkuptues, me kënaqësi, me gjakim. Mendi, një rabin sllovak, miku im, më tha duke më shkelur syrin: “Mazel Tov”, “me yll të mbarë”, formula e bukur jidish dhe hebreje me të cilën urohet në një ngjarje të këndshme. Shumë syresh e dinin ose e kishin zbuluar: kjo gjë edhe na gëzonte, edhe na merakoste; duhej t’i bënim sytë katër. Në fund, morëm një vendim të përbashkët që të përshpejtonim ritmin e konsumimit të biskotave: po e hëngre, s’ta vjedh më kush.

Ditën e Kërshëndellës u punua si ngaherë; madje, meqë laboratori ishte mbyllur, më dërguan tok me të tjerët të spastroja gërmadhat dhe të transportoja thasë me prodhime kimike nga një magazinë e bombarduar te një tjetër, e pacenuar. Me t’u kthyer në kamp në mbrëmje, shkova në lajtore; në xhepa kisha ende disa racione të mira çokollate dhe qumështi pluhur, ndaj prita që të lirohej një vend në qoshen më të largët nga porta e hyrjes. Vara setrën në një gozhdë, mu pas meje: askush s’mund të afrohej pa e parë unë. Zura të lahesha, kur me bisht të syrit pashë setrën që po ngrihej lart. U ktheva, por ishte tepër vonë: setra tok me gjithë ç’kish brenda dhe me numrin tim të regjistrimit të qepur në gjoks, tashmë s’ishte më në duart e mia. Dikush, nga dritarja që gjendej mbi gozhdë, kish lëshuar një grep të lidhur me gjalmë. Renda jashtë, ashtu gjysmë lakuriq, por s’kish këmbë njeriu. Askush s’kish parë asgjë, askush s’dinte asgjë. Përpos të tjerave, kisha mbetur edhe pa setër. Më ra në hise të shkoja te intendenti i barakës për të rrëfyer fajin tim, se në kampin e përqendrimit ishte faji yt po të të vidhnin: më dha një xhaketë tjetër, por më urdhëroi të gjeja pe e gjilpërë, pa rëndësi kishte sesi; të shqepja numrin e regjistrimit nga pantallonat dhe ta qepja sa më shpejt mbi setrën e re, përndryshe “bekommst du funfundzëanzig”, do të hash njëzet e pesë kamzhikë.

Ndamë sërish ato çka i kishin mbetur Albertos të pathërrmuara nëpër xhepa, dhe ai shfaqi aftësitë e tij më të mira filozofike. Më tepër se gjysmën e pakos e kishim ngrënë ne, apo jo? Dhe kusuri s’është se kish shkuar dëm, ndonjë i uritur tjetër po festonte Kërshëndellën në kurrizin tonë, mbase duke na bekuar. Sidoqoftë, për një gjë duhej të ishim të sigurt: ishte Kërshëndella e fundit e luftës dhe e robërisë.

27 mars 1984

© për këtë përkthim: Aida Baro