Nga Primo Levi
Botuar më parë në Poeteka nr. 37.
Njerëzia mund të habiten që në një kamp
përqendrimi, një prej gjendjeve shpirtërore më të shpeshta qe kureshtia.
Sidoqoftë, ne, përpos se të friguar, të poshtëruar e të dëshpëruar, qemë edhe
kureshtarë: të uritur për bukë dhe për të kuptuar. Bota përqark nesh na dukej
kokëpërmbysur, pra dikush e kish kthyer
kokëpërmbys, domethënë dhe ky vetë duhej të ish ndonjë kokëpërmbysur: një, njëmijë,
një milion qenie antinjerëzore, krijuar për të shtrembëruar atë që ishte drejt,
për të zhyer atë që ishte e pastër. Ishte një thjeshtëzim i palejueshëm, por atëbotë
dhe në asi vendi s’ishim në gjendje të thurnim ide të stërholluara.
Përsa u përket zotërinjve të së ligës,
kjo kureshti, të cilën e pranoj që e kam edhe sot e kësaj ditë, e s’përmblidhet
vetëm te krerët nazistë, ka mbetur e pazgjidhur. Janë botuar qindra libra mbi
psikologjinë e Hitlerit, Stalinit, Himlerit, Gëbelsit, prej të cilëve kam
lexuar dhjetëra syresh e prapë kam mbetur i pakënaqur: por ka gjasa që të bëhet
fjalë për pamjaftueshmëri thelbësore të faqeve të dokumentuara; ato nuk zotërojnë
thuajse kurrë fuqinë për të na shpërfaqur bërthamën e shpirtit të njeriut: për
këtë qëllim, më shumë se historiani apo psikologu, hyjnë në punë dramaturgu ose
poeti.
Megjithatë, kërkimet e mia nuk qenë
krejt të pafrytshme: para ca vitesh, një short i çuditshëm, gati-gati
provokues, më hodhi në gjurmët e “njërit prej palës tjetër”, jo domosdoshmërisht
një nga më të ligjtë, ndoshta s’mund ta quash as mizor me plot gojën, gjithsesi
ishte një mostër dhe dëshmitar. Dëshmitar përkundër dëshirës së vet, që s’donte
të ish i tillë, por që deponoi pa dashur e ndoshta madje edhe pa e ditur. Ata që
dëshmojnë me anë të sjelljes së tyre, janë dëshmitarët më të çmuar, sepse
sigurisht thonë të vërtetën.
Ishte një tip thuajse-unë, një tjetër
vetvete imja i faqes tjetër. Ishim vërsnikë, kishim kryer studime pothuajse
të ngjashme, e ndoshta ngjanim edhe në karakter; ai, Mertensi, kimist i ri
gjerman dhe katolik, kurse unë, kimist i ri italian dhe hebre. Fare mirë mund
të kishim qenë dy kolegë: ç’është e vëteta, punonim në të njëjtën fabrikë, por
unë isha brenda telit me gjemba, ai jashtë. Sidoqoftë, në kantierin e Buna-Verkesit
në Aushvic, punonim dyzet mijë vetë dhe që ne të dy, ai Oberingenieur dhe unë kimist-skllav të jemi takuar, nuk ka gjasa, gjithsesi
sot s’kemi asnjë mundësi vërtetimi. As më pas nuk jemi parë kurrë.
Ajo çka di për të e ka burimin nga
letrat e miqve të përbashkët: ndonjëherë, bota na shfaqet papërfillshmërisht e
vogël, saqë dy kimistë prej vendesh të ndryshme mund të gjenden të lidhur me
sho-shoqin përmes një vargu të njohurish dhe këta të fundit zënë e thurin një
rrjetë shkëmbimi kumtesh, një surrogat i mangët i takimit të drejtpërdrejt, por
që sidoqoftë është më mirë sesa mosnjohja reciproke. Kësisoj, mësova që
Mertensi i kish lexuar librat e mi për kampet e përqendrimit, e ka fort të
ngjarë, edhe të tjerë, sepse nuk ishte as cinik, as i pandjeshëm: prirej të
refuzonte njëfarë fragmenti të së shkuarës së vet, por ishte aq i zhvilluar sa
të mos e gënjente veten. Nuk ia mbushte mendjen vetes me gënjeshtra, por me
boshllëqe, me faqe të zbardhura.
Lajmi i parë që mësova për të i takon
fundit të vitit 1941, kohë kur të gjithë ata gjermanë, ende në gjendje të
arsyetojnë dhe t’i bëjnë ballë propagandës, mund të kthejnë mendje: japonezët
po vërshojnë e po korrin fitore pas fitoreje në gjithë Azinë juglindore,
gjermanët rrethojnë Leningradin dhe zëre se kanë arritur në dyert e Moskës, por
epoka e sulmeve të shpejta ka marrë fund, Rusia nuk kapitulloi dhe ndërkohë kanë
filluar bombardimet nga ajri të qyteteve gjermane. Tani lufta ka përfshirë të madh
e të vogël, të gjitha familjet kanë të paktën nga një njeri në front, dhe
asnjeri në front nuk është më i sigurt për pacenueshmërinë e familjes së vet:
pas dyerve të shtëpive retorika e luftës ka sosur.
Mertensi është kimist në një fabrikë gome
të kryeqytetit dhe drejtoria e ndërmarrjes i bën një propozim që, më shumë se
propozim zëre se është urdhër: do të ketë përfitime në karrierë, e ndoshta edhe
politike, po të pranojë të shpërngulet në Buna-Verke në Aushvic. Zona është e
qetë, larg frontit dhe jashtë rrezes së bombardimeve, është e njëjta punë, por
me pagë më të mirë, probleme strehimi s’ka: shumë shtëpi polake janë
boshatisur… Mertensi e pleqëron me kolegët; pjesa më e madhe e tyre i thonë të
mos pranojë, nuk këmbehet e sigurta me të pasigurtën, për më tepër që Buna-Verke
është në një zonë të keqe kënetore e të rrezikshme. Edhe historikisht e
rrezikshme, Silezia e Sipërme është një prej atyre qosheve të Europës që kanë
ndërruar zot shumë shpesh, banohet nga njerëz heterogjenë dhe armiq me njëri-tjetrin.
Por ndaj emrit të Aushvicit askush s’ka
asnjë vërejtje: është ende një emër çfarëdo, që nuk ngjall asnjë jehonë; një
prej qyteteve të shumta polake që pas pushtimit gjerman kanë ndërruar emër.
Osvieçim është bërë Aushvic, a thua se kjo mjaftonte për t’i kthyer gjithë
polakët që banojnë aty prej shekujsh në gjermanë. Është një qytezë që s’dallon
nga të tjerat.
Mertensi e bluan mirë e mirë: është i
fejuar, dhe të ngresh familje në Gjermani, nën bombardime, ëshë pakujdesi e
madhe. Kërkon leje e shkon të këqyrë vendin. Se ç’ka parë në këtë mbikëqyrje të
parë, s’bëhet e ditur: burri u kthye, u martua, s’e zuri në gojë me askënd se ç’pa atje, dhe tok me të shoqen e mobiliet
e shtëpisë mori udhën për në Aushvic për t’u vendosur atje përfundimisht. Miqtë,
pikërisht ata që më treguan këtë histori, e ftuan të fliste, por ai nuk bëzajti.
As gjatë shfaqjes së tij të dytë në
atdhe, në verën e ’43-shit, kur u kthye me pushime (se edhe në Gjermaninë
naziste në luftë, në gusht njerëzia shkonin me pushime), nuk nxori asnjë fjalë.
Tashmë skena ka ndërruar. Fashizmi italian, i mundur në të gjitha frontet, është
shpartalluar, aleatët po i ngjiten përpjetë gadishullit; beteja ajrore kundër
anglezëve është e humbur, e asnjë cep i Gjermanisë nuk është më i sigurt nga raprezaljet
e pamëshirshme të aleatëve; rusët jo vetëm që nuk janë thyer, por në Stalingrad
u shkaktuan gjermanëve dhe vetë Hitlerit që drejtoi operacionet me këmbënguljen
e të krisurve, një prej disfatave më përvëluese.
Bashkëshortët Mertens janë objekt kureshtindjellëse,
sepse në këtë pikë, përkundër gjithë masave parandaluese, Aushvici nuk është më
një emër çfarëdo. Ca zëra edhe kanë qarkulluar, të vagullt, por ogurzinj: mund
të zërë vend mes Dakaut dhe Bukenvaldit, madje thonë që është edhe më keq; është
një prej atyre vendeve për të cilin është me rrezik të pyesësh, por jemi mes
miqsh të ngushtë, miq prej vitesh: Mertensi vjen prej andej, diçka duhet ta dijë,
e po të dijë, duhet të rrëfejë.
Por, ndërsa bisedat e gjithë salloneve
kryqëzohen me njëra-tjetrën, gratë flasin për evakuim dhe për tregun e zi, burrat
për punën e tyre e ndokush tregon nën zë barceletën e fundit antinaziste,
Mertensi del mënjanë. Në dhomën ngjitur është një piano, ai luan dhe pi, herë e
tek kthehet në sallon për të mbushur një gotë tjetër. Në mesnatë është xurxull,
por i zoti i shtëpisë nuk ia ka ndarë sytë; e tërheq pranë tryezës dhe i thotë
troç:
–
Tani, do të ulesh këtu e do të na thuash se ç’djallin po ndodh nga anët e tua
dhe pse duhet të dehesh, kur mund të flasësh me ne.
Mertensi ndihet i lëkundur mes dehjes,
maturisë dhe njëfarë nevoje për t’u rrëfyer.
–
Aushvici është një kamp përqendrimi, – thotë, – madje një grup kampesh: njëri është
bash ngjitur me fabrikën. Është plot me burra e gra, të pistë, të rreckosur,
nuk flasin gjermanisht. Bëjnë punët më të mundimshme. Ne nuk mund të flasim me
ta.
–
Kush ua ka ndaluar?
– Drejtoria. Kur mbërritëm atje, na thanë
që janë njerëz të rrezikshëm, kriminelë dhe subversivë.
– Dhe ti s’ke folur asnjëherë me ata? –
pyet i zoti i shtëpisë.
– Jo, – gjegjet Mertensi duke mbushur një
gotë tjetër. Në këtë çast ndërhyn zonja e re Mertens:
– Unë kam takuar një grua që pastronte
shtëpinë e drejtorit. Më tha vetëm Frau,
Brot, “Zonjë, bukë”, por unë…
Mertensi s’duhej të ish dhe aq xurxull,
se ia preu shkurt të shoqes: – Pusho! – dhe duke iu drejtuar të tjerëve: – A
s’do të ishte më mirë të ndërronim temë?
Nuk di shumë për qëndrimin e Mertensit
pas rënies së Gjermanisë. Di që ai bashkë me të shoqen, si shumë gjermanë të
zonave lindore, morën arratinë kur erdhën sovjetikët, përgjatë rrugëve të
pafundta të disfatës, plot borë, gërmadha dhe të vdekur; e që më pas, rifilloi
zanatin e tij të teknikut, por refuzoi çdolloj takimi me të tjerë e u mbyll
gjithnjë e më tepër në vetvete.
Shumë vjet pas mbarimit të luftës, kur
s’ekzistonte më Gestapoja që t’i kallte tmerrin, ka folur ca më tepër. Kësaj
radhe, pyetjet ia bënte një “specialist”, një ish-i burgosur që sot është historian
i shquar i kampeve të përqendrimit, Herman Langbein. Pyetjeve të përpikta u është
përgjigjur se kishte pranuar të shkonte në Aushvic me qëllim që të pengonte dërgimin
e ndonjë nazisti atje; që me të burgosurit s’kishte folur kurrë nga frika e ndëshkimit,
por që ishte orvatur gjithnjë të lehtësonte kushtet e tyre të punës; që për
dhomat me gaz asokohe nuk dinte gjë, sepse nuk kishte pyetur askënd për asgjë.
Nuk ishte i vetëdijshëm që bindja e tij e verbër ishte një ndihmë konkrete për
regjimin e Hitlerit? Po, sot po, por jo atëherë: kurrë s’i kishte shkuar nëpër
mend.
Nuk jam përpjekur asnjëherë të takohem
me Mertensin. Ndieja një ngurrim kompleks, neveria ishte vetëm njëra prej ndjesive. Vite
më vonë, i shkrova një letër: i thosha që Hitleri u ngjit në pushtet, shkatërroi
Evropën dhe e shpuri Gjermaninë drejt rrënimit, pikërisht sepse shumë qytetarë
të mirë gjermanë u sollën si ai, mbyllën sytë e gojën për ato çka shihnin.
Mertensi nuk m’u përgjigj. Pas ca vjetësh, vdiq.
8 mars 1984
Përktheu: Aida Baro