Nga Luigi Pirandello
Një gur. Edhe një gur
tjetër. Një
njeri kalon dhe i sheh pranë e pranë. Ç’mendon ky gur për gurin tjetër aty
pranë? Po për pellgun, ç’dinte uji që rridhte aty? Njeriu sheh ujin dhe pellgun;
ndjen ujin të llapashitet dhe arrin deri aty sa përfytyron që uji, duke kaluar
aty, kushedi se ç’të fshehta i beson pellgut.
Ah, ç’natë e mbushur plot yje mbi
çatitë e këtij fshati të varfër mes malesh!
Dhe yjet nuk përfillnin as tokën.
Ato male? Si është e mundur, vallë,
të mos e dinin që i përkisnin këtij fshati të vogël, që qëndron mes tyre
thuajse prej njëmijë vjetësh?
Të
gjithë i dinë emrat e tyre. Mali i Bririt, mali i Manit; dhe ata vetë s’e
ditkëshin që qenë male? Po atëherë edhe shtëpia më e vjetër e këtij fshati nuk
do ta pranonte se kishte lindur këtu, në qoshe të kësaj udhe, që është më e
vjetra e të gjitha udhëve. A është e mundur, vallë?
Po
atëherë?
Atëherë, mos besoni, po të doni, se yjet nuk vështrojnë gjë tjetër, veçse çatitë e fshatit tuaj mes malesh.
Unë kam
njohur dy gjyshër pleq që kishin një gardelinë. Pyetja sesi mund t’i shihte
gardelina me ata sytë e saj të veckël, rrumbullakë e plot gjallëri fytyrat e
tyre, kafazin, shtëpinë me gjithë orenditë e saj të vjetra dhe se çfarë mund të
mendonte në kokën e saj për gjithë ato përkëdhelje dhe dhimbsuri që i
përkushtonin, nuk e kishte përshkuar kurrë mendjen e dy gjyshërve pleq.
Ata ishin të sigurt se kur gardelina shkonte e ulej mbi supin e njërit apo
të tjetrit dhe zinte t’i çukiste qafën plot rrudha ose bulën e veshit, ajo e
dinte mirë që, ajo mbi të cilën ishte ulur ishte një sup dhe ajo që po çukiste,
një bulë veshi dhe, ato ishin supi dhe bula e veshit të plakut dhe jo të
plakës.
A është
e mundur që të mos i dallonte nga njëri-tjetri ata të dy? Që ajo ishte gjyshja
dhe ai gjyshi? Dhe që të mos e dinte se ata të dy e donin, sepse ajo kishte
qënë gardelina e mbesës së tyre të vdekur? Ajo e kishte mësuar kaq mirë të ulej
mbi sup, të çukiste tek veshi, të fluturonte jashtë kafazit nëpër shtëpi.
Në
kafazin e varur mes perdeve, në pezulin e dritares, ajo qëndronte vetëm natën
dhe gjatë ditës shkonte atje vetëm për pak çaste për të ngrënë ushqimin e vet
dhe për të pirë me shumë naze një pikëz uji.
Shkurt,
kafazi ishte pallati I saj mbretëror, ndërsa shtëpia ishte mbretëria e saj e
madhe.
Shpesh
shkonte e ulej mbi abazhurin e dhomës së ngrënies ose mbi mbështetësen e
karriges së gjyshit dhe cicëronte për orë të tëra. Ndonjëherë lëshonte
edhe…-Dihet ç’bën një gardelinë!
-Pisanjose!
– I bërtiste gjyshja plakë e pastaj ia tregonte ajo qejfin. Dhe vraponte me
leckë në dore, gjithmonë e gatshme për të pastruar, sikur nëpër shtëpi të
sillej një fëmijë, prej të cilit nuk mund të pretendohej gjykimi për t’i bërë
gjërat ashtu si5 duhet dhe sipas rradhës. Shpesh gjyshes I vinte ndër mend
mbeska e saj e dashur. Gjithmonë e kishte bërë ajo atë punë, shpirti I vogël,
për më shumë se një vit, dersa një dite, si trimëreshë…
-Të
kujtohet, eh?
Dhe
plaku – Pyet nëse më kujtohet? – Po ai e shihte ende aty nëpër shtepi,
vogëlushen e ëmbël!
Dhe
tundte kokën gjate.
Kishin
mbetur vetëm, si dy qyqarë, vetëm me atë jetime të gjorë nëpër shtëpi, që duhet
të kishte qënë gëzimi i pleqërisë së tyre. Por në moshën 15 vjeç…
Prej
saj kish mbetur gjallë – zë dhe krahë – kujtimi i asaj gardeline.
Dhe të
mendosh, që në fillim as që e kishin vrarë mendjen fare për të!
Si mund
t’u shkonte mendja, vallë, tek ajo gardelinë në humnerën e dëshpërimit, në të
cilën ishin zhytur pas asaj mënxyre?
Po kish
qënë vetë ajo, -po, pikërisht ajo, - gardelina, që kishte ardhur dhe ishte ulur
lehtë – lehtë mbi supet e kërrusura të pleqve, që dridheshin nën shkulmet e
dënesave, duke lëvizur kokën e saj të vogël e të bukur sa andej –këtej. Pastaj
kishte zgjatur qafën dhe hop, një të çukitur në vesh, si për të thënë që…po,
kishte mbetur diçka gjallë prej saj. E gjallë, ende e gjallë dhe se kishte
nevojë për përkujdesjet e tyre, për të njëjtën dashuri që kishin pasur për
vajzën e vogël. Ah, me sa frikë e kishte marrë plaku ndër duart e tij të mëdha,
për t’ia treguar plakës së vet duke dënesur. Eh, sa puthje u derdhën mbi atë
kokëz të vocërr e mbi atë sqepth! Por ajo nuk donte të rrinte aty si e burgosur
mes atyre duarve dhe luftonte me këmbkat e saj të vockla, me kokëzën e saj. Si
përgjigje ndaj puthjeve pickonte duart e dy pleqve.
Gjyshja
plakë ishte e sigurt, madje fort e sigurt, se me ato cicërima ajo thërriste
ende të zonjën e saj të vogël dhe e kërkonte andej –këtej, duke fluturuar nëpër
dhoma. E kërkonte papushim, e nuk gjente prehje, ndërsa s’po e gjente më. Dhe
gjithë ato cicërima i drejtoheshin asaj. Pyetje, tamam pyetje, që më mirë se me
cicërima, me fjalë nuk do të mund të shpreheshin. Pyetje që përsëriteshin
tre-katër herë dhe që tregonin zemërimin e mosmarrjes së përgjigjes së
shumëpritur.
Por si
është e mundur vallë, kur ajo ishte e sigurt, tejet e sigurt, që gardelina e
dinte ç’ishte vdekja? Nëse e dinte, kë thërriste? Nga kush e priste këtë
përgjigje për pyetjet e veta, që më mirë se me cicërima, me fjalë nuk mund të
shpreheshin dot?
Oh zot,
në fund të fundit, ajo nuk qe gjë tjetër veçse një gardelinë! Herë e thërriste,
herë e vajtonte! A mund të vihej në
dyshim, që në ato çaste për shembull, kur e strukur në një kënd të kafazit me
kokëzën të futur mes puplave dhe sqepthin të ngritur lart e syçkat gjysmë të
mbyllura, mendonte për të vdekurën?
Disa
cicërima të shkurtra, të përmbajtura i dilnin herë pas herë në ato çaste. Ato
ishin prova më e qartë se po mendonte për të, po vajtonte, po e qante.
Ta
këputnin shpirtin ato cicërima! Gjyshi plak nuk i thoshte kurrë jo plakës së
tij. Edhe ai ishte shumë I sigurt për këtë.
Megjithatë,
ngadalë ngjitej mbi karrige si për t’i pëshpëritur ndonjë fjalë dhimbsurie atij
shpendi të gjorë dhe, ndërkohë sikur, as ai vetë nuk donte të shihte atë që
bënte, hapte papritur derën me shkrehje të kafazit, që ishte e mbyllur.
-Ja, ia
mbathi! Ia mbathi, çamarrokja! –thërriste gjithe gëzim plaku duke u kthyer mbi
karrige për ta ndjekur me vështrimin e syve të qeshur. Të dyja duart i mbante
të hapura përpara fytyrës si për t’u mbrojtur prej diçkaje të padukshme. Dhe
atëherë gjyshi me gjyshen fillonin të grindeshin. Grindeshin, sepse ajo i
kishte thënë me mijra herë që ta linte të qetë gardelinën e shkretë, kur e
shihte të trishtuar, të mos e shkundte prej dhimbjes se saj.
-Ja, e
dëgjon tani?
-Po
këndon, -thoshte plaku.
-Ç’po
këndon ore! –ia kthente sërish ajo duke tundur supet.
-Kushedi
se ç’po të këput! Është shumë, shumë e zemëruar!
Dhe
vraponte për ta qetësuar. Po kë të qetësonte, se! Gardelina fluturonte
vrullshëm andej – këtej, me të vërtetë qejfprishur. Dhe me të drejtë, sepse i
dukej sikur asnjë nuk e vriste mendjen për të në ato çaste.
Më e
bukura qe se gjyshi jo vetëm hante gjithë ato qortime pa i kthyer fjalë
gjyshes, por mendonte se ndoshta gardelina cicëronte aq vajtueshëm, pikërisht
sepse dera e kafazit ishte e mbyllur. Megjithatë duke dëgjuar plakën e tij të
fliste në atë mënyrë, vraponte pranë gardelinës, qante dhe pranonte fajin e vet
duke ulur kokën mes lotëve:
-E
shkreta, ka të drejtë…e shkreta, ka të drejtë…I duket sikur e kemi lënë pas
dore.
Në
fakt, gjyshi e dinte shumë mirë ç’do të thoshte ta ndjeje veten të lënë pas
dore. Që të dy pleqtë e varfër e ndjenin se të gjithë i kishin lënë pas dore
dhe i kishin vënë në lojë. Sepse tashmë nuk jetonin për gjë tjetër, veçse për
atë gardelinë dhe ishin të dënuar të jetonin përjetësisht me të gjitha dritaret
mbyllur.
Edhe
ai, gjyshi plak ishte i dënuar të mos dilte më jashtë, sepse ishte plak. Po,
po, dhe qante aty brenda në shtëpi si
nje femijë. Por, ah! Ai nuk kishte duruar kurre t’i hipte njeri mbi shpinë dhe,
nëse dikujt në rrugë do t’i kishte shkuar mendja të tallej me të, ai do të
kishte vënë në rrezik jetën ( e ç’vlerë kishte më jeta për të) për hiçmosgjë,
po, po, për hiçmosgjë!
Si
urdhëron! Pikërisht për atë gardelinë aty, nëse dikush do të kishte patur
guximin për ta ngacmuar.
Në rini
tre herë kishte shpëtuar nga vdekja për një qime…atje, o jetën, o lirinë!
Plaku
gati – gati po humbiste vështrimin.
Sa herë
që mendime të tilla i ndiznin gjakun, gjyshi plak, shpesh dhe me gardelinën mbi
sup ngrihej e shkonte të shihte me zemërim dhe vështrim kërcënues nga xhami i
dritares dritaret e shtëpive përballë.
Që ato
përballë ishin shtëpi, që ato ishin dritare me xhama, tela, saksi me lule e
gjithë të tjerat, që ato atje lart ishin çati me oxhakë, tjegulla, ullukë,
plaku as që dyshonte. Ai e dinte madje, edhe se kujt i përkisnin, kush jetonte
në to dhe si jetonte.
Puna
është se gjyshit plak as që i shkonte ndër mend pyetja, se ç’ishin për
gardelinën që qëndronte strukur tek supi i tij, shtëpia e saj dhe ato shtëpitë
e tjera aty përballë, dhe ai maçok i bardhë e i mrekullueshëm, rracë tigri, që
rrinte i mbledhur kutullaç në pezulin e asaj dritareje përballë, me sytë e
mbyllur, duke u thekur në diell. Dritare? Xhama? Çati? Tjegulla? Shtepia ime?
Shtëpia jote?
Po për
atë maçok të bardhë atje, që po flinte nën diell, ç’kuptim kishin fjalët
shtëpia ime, shtëpia jote? Për të, po qe se mund të hynte brenda, të gjitha të
tijat ishin. Shtëpi? Ç’shtepi? Vende ku mund të vidhje; vende ku mund të flije
pak a shume rehatshëm; apo dhe të bëje gjoja sikur flije!
Besonin
me të vërtetë ata dy gjyshër, që duke mbajtur gjithmonë mbyllur dyert e dritaret
e shtëpisë, një maçok po të donte, nuk mund të gjente një rrugë tjetër për të
hyrë e për të ngrënë gardelinën e vogël?
Më
duket pak si e tepër, që maçoku ta dinte se ajo gardelinë ishte gjithë jeta e
atyre dy pleqve të gjorë. Sepse kishte
qënë e mbesës së tyre të vdekur, e cila e kishte mësuar aq mirë të fluturonte
nëpër shtëpi, jashtë kafazit të vet. Më duket se ishte e tepërt, që ai ta
dinte, që gjyshi plak njëherë që e kish kapur pas njërës prej dritareve tek
përgjonte gjithë sy e veshë, nëpërmjet dritareve të mbyllura, fluturimin e
shkujdesur të gardelinës nëpër dhomë, kish rendur si i tërbuar për të
paralajmëruar të zonjën, që e mjera ajo, e mjera ajo, nëse e kapte aty edhe një
herë tjetër maçokun e saj. Aty? Kur? Si? E zonja…
Gjyshërit…dritarja…gardelina…?
Dhe
kështu një ditë e hëngri, -po, po, e hëngri atë gardelinë, që për të, fare
mirë, mund të kishte qënë dhe një gardelinë tjetër. –E hëngri duke hyrë në
shtëpinë e gjyshërve kushedi sesi e kushedi nga ç’vrimë!
Gjyshes,
-ishte thuajse mbrëmje, - iu bë sikur dëgjoi aty matanë një rënkim, një ankim.
Gjyshi shqoi përmes errësirës diçka të bardhë, që u vërsul nga kuzhina dhe në
tokë pa të shpërndara disa pupla të vogla të gjoksit, ato më të butat, të cilat
u lëkundën lehtë atje mbi dysheme prej ajrit që lëvizi, kur hyri gjyshi.
O zot
çfarë ulërime! Më kot u përpoq plaka ta mbante, ai u armatos dhe vrapoi si i
çmendur për tek shtëpia e fqinjës. Jo, jo fqinjën, maçokun donte të vriste
plaku, atje, mu para syve të saj.
Dhe
qëlloi në dhomëzën e ngrënies, sapo e pa të ulur qetë – qetë mbi bufe. Qëlloi
një, dy, tri herë duke thyer të gjitha enët, derisa erdhi djali i fqinjës. I
armatosur edhe ai, qëlloi mbi plakun.
Një
tragjedi e vërtetë! Mes ulërimave dhe vajtimeve e çuan gjyshin, të plagosur në
gjoks, gati në agoni, në shtepinë e tij, tek plaka e tij.
Djali i
fqinjës kish marrë arratinë nëpër male. Gjëma kish pushtuar të dyja shtëpitë.
Për
gjithë natën trazira u përhap në të gjithë fshatin.
Një
çast më pas, maçokut as që i kujtohej më që kishte ngrënë gardelinën.
Një
gardelinë si gjithë të tjerat. Se mos kishte kuptuar gjë ai se plaku kishte
dashur të qëllonte kundër tij! Kishte bërë një goxha kërcim të bukur në ajër,
ia kishte mbathur me vrap dhe tani –ja, - tek qëndronte i qetë, i gjithi i
bardhë mbi çatinë e zezë duke vështruar yjet, që nga thellësia e errët e natës
hënore, nuk shihnin aspak – të jeni të sigurt -
çatitë e shkreta të atij fshati mes maleve. Por me kaq shumë gjallëri
shkëlqenin atje lart, sa mund të bëje be e rrufe që, atë natë, yjtë nuk shihnin
gjë tjetër përveç atij.
©Perktheu: Aida Baro