NJERIU I VETMUAR

Nga Luigi Pirandello

(Botuar në revistën Haemus Plus)

Tani që stina ish zbutur, ata mblidheshin jashtë, rreth një tryeze të vogël të kafenesë nën pemët e rrugës Veneto.

Të parët vinin Groajt, atë e bir. Kaq e madhe qe vetmia e tyre saqë, ndonëse aq pranë, dukeshin shumë larg sho-shoqit. Me t’u ulur humbisnin në një heshtje të përjetshme, që i largonte prej gjithçkaje, aq sa po t'u ndodhte ndonjë gjë shì përpara syve do t'ju duhej të picërronin sytë për ta parë. Vinin në fund, së bashku, dhe dy të tjerët; Filipo Romeli dhe Karlo Spina. Romeli kish mbetur i ve qysh prej pesë muajsh. Spina, beqar. Mariano Groa ish ndarë nga e shoqja thuajse një vit më parë dhe e kish mbajtur vetë djalin e tij të vetëm, Torelinon. Ai ish nxënës në lice, thatim, ngaherë hundë e buzë, me sy të veckël rrathënxirë, të futur thellë në zgavrat e pakëz të vëngër.

Atje, rreth tryezës, pas përshëndetjeve të para, rrallë shkëmbenin ndonjë fjalë mes tyre. Pinin me hurba nga një Pilsen të vogël, shijonin ndonjë shurup me ndonje pipth prej kashte e rrinin e bënin sehir, vështronin të gjitha gratë, që kalonin udhës; vetëm, çift ose të shoqëruara nga bashkëshortët: nuse, vajza, nëna të reja me foshnjet e tyre; ato që zbrisnin nga tramvaji e drejtoheshin për tek Villa Borghese dhe ato që ktheheshin me pajtonë; dhe të huajat, që hynin e dilnin në hotelin e madh përballë, më këmbë apo me automobilë.

E hiqnin vështrimin nga njëra vetëm për t'ia ngulur sakaq një tjetre, dhe e ndiqnin me sy duke studiuar çdo lëvizje të sajën ose duke fiksuar ndonjë hollësi të veçantë, vithet, qafën, krahët ngjyrë trëndafili me mëngët e bluzave plot dantella; të hutuar, të dehur nga gjithë ai gëlim, nga gjithë ai fërgëllim jete, nga shumë lloj dukjesh, ngjyrash e shprehjesh, mbytur në një ankth të tmerrshëm ndjenjash të pështjelluara, mendimesh e keqardhjesh e dëshirash, herë për një vështrim të shpejtë, herë për një buzëqeshje të lehtë kënaqësie, që njëra apo tjetra mund t'ua falte mes zallahisë së veturave dhe cicërimave të hareshme të trumcakëve, që vinin nga shtëpitë aty përqark.

Që të katërt, secili sipas mënyrës së vet, ndjenin nevojën përvëluese të një gruaje, të asaj mirëqënieje, që vetëm një grua di ta japë në jetë, të asaj, që tashmë shumë prej atyre grave krijonin me dashurinë e tyre, me praninë e tyre, me përkujdesjet e tyre  e ndoshta pa marrë  shpërblim e duhur nga  burrat mosmirënjohës.

Sapo iu lindte ky dyshim nga pamja e trishtuar e ndonjërës, shikimet e tyre nxitonin të shprehnin një pikëllim të madh, një dënim të hidhur ose një adhurim mëshirëplotë. Po ato vajza të reja? Kushedi sa të gatshme qenë për të dhënë  kënaqësinë e trupit të tyre! Mirëpo duhej të vyshkeshin në një pritje ndoshta të kotë mes druajtjes së rreme në publik dhe kushedi sa lakmi e zjarr ruanin përbrenda në fshehtësi.

Secili me atë pamje tërheqëse përpara, mendonte për shtëpinë e vet pa grua, të zbrazur, të fëlligtë, të heshtur, dhe i pushtuar nga një hidhërim i thellë, psherëtinte.

Filipo Romeli, vejani, shtatvogël, i pastër, me atë kostumin e zi të mortit, ende pa asnjë rrudhë, i rregullt në të gjitha tiparet e holla prej burri të dashur, të përkëdhelur nga gruaja, shkonte çdo të diel në varreza për t'i shpënë lule të ndjerës së vet. Ai, më shumë se dy të tjerët ndjente tmerrin e shtëpisë, të zhytur në kujtime, ku çdo send, në hije e në heshtje, dukej ende sikur priste atë që nuk mund të kthehej më, atë që e priste ngaherë me aq gaz, që përkujdesej, që e ledhatonte e që i përsëriste me sytë e qeshur si dhe sa shume qe e kënaqur që ish e tija.

Tek të gjitha gratë që shihte të kalonin udhës, ai kërkonte të gjente sërish papritmas hijeshinë e ndonjë lëvizjeje, që i ndërmendte shëmbëlltyrën e gjallë të së shoqes, jo siç ishte kohët e fundit, por atë të shumë kohëve më parë, kur i pat dhënë një gëzim aq të madh, që kjo tjetra ia sillte therëse në kujtesë; e sakaq shtrëngonte buzët nga mallëngjimi që i ngjitej hidhshëm në fyt, e perëndonte paksa sytë, siç bëjnë zogjtë e braktisur në një degë, kur fryn erë.

Kohët e fundit edhe tek gruaja e tij kish dashur kujtimin e gëzimeve të shkuara, që nuk ishin më, tashmë, për atë burrë. Asnjë grua nuk do ta dashuronte më, tash, për atë që ish. Thuajse pesëdhjetë vjeç. Ah, me të fati qe treguar vërtet i egër! Të shihte gruan tek  ikte në atë mënyrë, në prag të pleqërisë, atëherë kur kish nevojë më tepër se kurrë, kur edhe dashuria, përherë e shqetësuar në rini fillonte të vlerësonte vetëm qetësinë e folesë besnike! Dhe ja, tash  i duhej të ndjente sërish shqetësimin e saj, jo më për moshën e tij, e andaj edhe qesharake e të dëshpëruar.

Mikut të tij të pandarë prej vitesh, Spinës, i kish thënë sa e sa herë:

- Për besë, miku im, burri nuk mund të jetë i qetë pa siguruar tre gjëra: bukën, shtëpinë, dashurinë. Ti mund të gjesh gra sa të duash tani; madje, unë e pranoj që ti je më i zoti  se unë për këtë punë; tani për tani, ama. Por rinia, i dashur, është shumë më e shkurtër se pleqëria. Beqari gëzon në rini; por vuan në pleqëri. Për të martuarin ndodh e kundërta. E siç e sheh, i martuari ka më shumë kohë për të gëzuar!

Si urdhëron! Të bukur përgjigje i kish dhënë shorti! Tani, Spina, beqar i plakur, po vuante  vetminë e jetës së vet, në një dhomë me qira, mes moblash të vjetra, që s'ishin as të vetat; por të paktën mund të mburrej se pat gëzuar rininë, sipas mënyrës së vet dhe po vetë kish zgjedhur që pleqërinë ta kalonte i vetmuar, pa dashurinë dhe përkudesjen e ndonjë mikeshe! Por ai!

Por ndoshta shorti, më tepër se me të, qe treguar mizor me Mariano Groan. Mjaft ta shihje, të mjerin, për ta kuptuar.

Ai, Romeli, ndonëse fort i hidhëruar, gjente të paktën në vetvete forcën për t'u pastruar, rregulluar e madje edhe për të shtruar mustaqet gri; ndërsa i mjeri Groa... Ja, barkalec, katandisur mos më keq, me një pamje prej qeni të rrahur, me syze, me një mjekër të ashpër, të parruar kushedi prej sa kohësh, me xhaketën pa kopsa, jakën grisur copash, zverdhur nga djersa, kravatën e ndyrë të lidhur mbrapsht.

Grave u hidhte vështrime të egra, thua se donte t'i hante. Ndonjëherë, tek ia ngulte sytë ndonjërës, dihaste, sikur të mos mbushej dot me frymë. Shkundej vendit, edhe karrigia gërvinte, e merrte një pamje tjetër jo më pak kërcënuese, me dorezën e bastunit nën mjekër, të zhytur në gushën që i shkëlqente nga djersa.

E dinte prej shumë kohësh që e shoqja - një zonjëz hirëplote e hundë përpjetë, me dy gropëza të paturpshme në faqe, me sy të bukur, shpuzë e xixë si të një nuselaleje - e tradhëtonte. Më në fund, një ditë të keqe, kish qenë i shtrënguar ta pranonte hapur dhe qe ndarë prej saj ligjërisht. Qe penduar sakaq më pas; por ajo s’kish dashur t’ia dinte më për të, e kënaqur me 200 liretat në muaj, që ai ia jepte përmes të birit, i cili shkonte ta shikonte çdo dy ditë.

Të ngratin burrë e përvëlonte dëshira e madhe për t'u bashkuar sërish me të. E dashuronte ende si i marrë, e pa të nuk mund të rrinte më; nuk gjente më prehje! Shpesh, i biri që flinte aty pranë, tek e dëgjonte të qante e të rënkonte me fytyrën të fundosur në nënkresë, ngrihej në brinjë e përpiqej ta ngushëllonte plot dashuri:

- Baba, baba...

Por shpesh edhe Torelinoja mërzitej tek e shihte të përpëlitej ashtu; kur duhej të shkonte të vizitonte të ëmën, shfrynte sa herë që ai fillonte t'i sygjeronte gjithë çka do të kish dashur t'i thosh së shoqes për ta mallënjgyer, gjendjen në të cilën ndodhej, kështu pa përkudesje, në atë moshë; dëshpërimin e tij, lëngimin e tij, e që s'mund të flinte, e që s'mund të vazhdonte më kështu.

Një torturë e njëmendtë për Torelinon! E madje edhe një turp që e turbullonte shumë dhe djersë të ftohta i përshkonin trupin. Aq më tepër që ato kumte nuk kishin asnjë vlerë, pasi e ëma, e patundur, prej shumë kohësh i qe përgjigjur, se nuk donte ta dëgjonte më atë avaz.

Dhe një tjetër torturë e priste sa herë kthehej nga ato vizita! I ati e priste në fillim të shkallëve, gulçues, me fytyrë të përskuqur dhe sytë e mprehtë plot dhimbje, që shkëlqenin nga lotët. Menjëherë, sapo e shihte, e mbyste me pyetje:

- Si është? Si është? Çfarë të tha? Si t’u duk?

Dhe pas çdo përgjigjeje rrudhte buzët, mbyllte sytë, çapëlonte gojën sikur të hante ca thika të mira:

- Ah, po, e qetë? Nuk tha gjë? Ah, tha që është mirë, kështu? Po ti ç’i the?

- Unë?! Asgjë, baba...

- Ah, asgjë, vërtet? Dhe  kafshonte duart nga tërbimi; pastaj shpërthente:

- Eh, po, po! Vazhdoni! Vazhdoni! Ju vjen mirë juve...Vazhdo kështu edhe ti, i dashur! Sfidë... se mos ju mungon gjë juve? Është gomari këtu, që punon për ju... Vazhdoni, vazhdoni, pa e çarë kokën për mua! Për hir të Zotit, po a s’e kupton  që unë nuk mund të jetoj më kështu? Që kam nevojë për ndihmë? Që kështu unë po vdes, nuk e kupton? Nuk e kupton?

- Por çfarë mund të bëj unë, baba? - i kundërvihej më në fund Torelinoja, i dëshpëruar.

- Asgjë! Asgjë! Vazhdo! - fillonte sërish ai duke kapërdirë lotët.

- Po a nuk të duket poshtërsi, të më lini të vdes kështu? Sepse a e di? Unë po vdes! Unë ju lë që të dyve në mes të rrugës dhe i jap fund! I jap fund gjithçkaje!

Pendohej shpejt për këto shpërthime dhe ia kthente me përkëdhelje e dhurata për të birin; e llastonte; bëhej copë për të, si një nënë e mirë; për veten nuk kujdesej fare, as për petkat e veta, as për këpucët, as për të brendshmet, mjaft që i biri të ish i veshur mirë, madje spic dhe të paraqitej tek e ëma çdo dy ditë si i dalë nga faqet e revistave të modës.

Vetë atij i zbutej zemra nga mirësia e vet, jo vetëm e paçmuar, por as e mëshiruar prej askujt, madje e nëpërkëmbur nga të gjithë; tretej në dhembshurinë e vet; e ndjente që zemra po i pëlciste në gji, i ngërthyer nga ankthi, i sfilitur nga dhembja.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                               

Qe i ndërgjegjshëm se s’i kish bërë kurrë, kurrë, gjëmën më të vogël asaj gruaje të pacipë që e kish trajtuar në atë mënyrë!

Ç’faj kish ai që përreth zemrës së tij të butë e të drejtë, prej fëmije, që rritur gjithë ai trupkaba i shëmtuar? I lindur për shtëpi, për të lënë kokën pas një gruaje të vetme gjatë gjithë jetës, që ta donte - jo shumë! jo shumë! - pak fare, e pastaj dinte ai çfarë t'i jepte në shkëmbim të asaj pak dashurie!

Me sytë të qelqëzuar nga lotët që mezi i mbante, tani rrinte e vështronte udhës çdo çift të martuarish, që i dukej se shkonin mjalt e qumësht. Do të qe përgjunjur përpara çdo bashkëshorteje të ndershme e të mençur, mjaft që ajo të ish buzëqeshja dhe bekimi i shtëpisë, që të donte shumë burrin dhe të kujdesej për të bijtë.

Atij, pikërisht atij duhej t’i binte në short një grua e atillë! Kushedi sa gra të mira duhet të kishte atje, mes atyre që kalonin udhës; sa prej tyre do t'i falnin lumturi, se nuk kërkonte shumë ai, pak ngrohtësi; fare pak!

Ua lypte me ata sy, që ngjanin kërcënues, të gjitha grave që shihte të kalonin udhës; por jo se e donte prej tyre; vetëm prej njërës, prej asaj, e donte ai, sepse vetëm ajo mund t'ia falte ndershmërisht, e lidhur me të me rrethin e martesës dhe me birin e tyre të ngratë pranë.

Nën hijen e pemëve të mëdha të udhës, atë mbrëmje gumëzhinte me një ritëm më

të shfrenuar jeta.

Dy miqtë, Spina dhe Romeli, po vonoheshin.

Ajri i nginjur me gjithë aromat e vilave aty pari, dukej sikur pillte vetëtima të arta dhe  gjithë fytyrat e grave, nën kapelat hijerënda, buzëqeshnin të ndezura nga shkëlqime të purpurta. Me ato buzëqeshje, dukej se ishin të gatshme t’u falnin trupin  e tyre, të përvijuar qartazi nën petkat puqur kurmit, admirimit dhe dëshirës së burrave.

Trëndafilat e një dyqani lulesh aty pranë, pas krahëve të Groas, përhapnin një aromë kaq marramendëse, saqë burri i mjerë kish ndjesinë e një dehjeje të çuditshme. Për shkak të saj, në sytë e tij gjithë ky gëlim i jetës merrte trajtat e mjegullta të një ëndrre dhe i nxiste thuajse një dyshim irreal të asaj që shihte, me zhurmat që shuheshin në veshë sikur vinin prej shumë shumë larg dhe jo nga gjithë ajo ëndërr e mrekullueshme.

Më në fund, edhe dy të tjerët mbërritën. Diskutonin mes tyre gjallërisht. Romeli i vogël, veshur me të zeza ishte nervoz dhe si ndër ethe; hera herës dridhej sikur ta përshkonte ndonjë korrent elektrik dhe Spina, i nxehur, rrekej ta qetësonte, ta bindte.

- Po, dy motra, dy motra! Ma lini mua këtë punë! Është ende herët. Tani të ulemi.

Groa ua bëri me shenjë atyre të dyve se nuk duhet të flisnin për kësi gjërash në sy të të birit, mandej duke parë se aq të ndezur sa ç’ishin ata të dy, nuk do të përmbaheshin dot, iu kthye Torelinos dhe e ftoi të bënte një shëtitje përgjatë Villa Borghese-s.

Djaloshi u nis, pa dëshirë, duke shfryrë. Pas pak hapash u kthye dhe pa ata të tre të mbledhur kokë më kokë, tek bisedonin në mënyrë misterioze rreth tryezës; por i ati tundte kokën dhe thoshte jo, jo.

Sigurisht që Spina i cyste.

Kur, pas një gjysmë ore, Torelinoja u kthye, ata të dy, Spina dhe Romeli ishin larguar. I ati po e priste vetëm; në një vetmi të dëshpëruar; i shpërfytyruar e me një ankth të tmerrshëm që i lexohej në sy, saqë i biri mbeti shtang duke e vështruar.

- Ikim, baba?

Groa u duk sikur s'dëgjoi gjë. E vështroi me frikë. Kyçi buzët  në një kërveshje vaji, thuajse fëminore, dhe u drodh i gjithi nga një tronditje dënesash mbytëse.

Mandej u ngrit; kapi të birin prej krahu; ia shtrëngoi me sa fuqi kish, sikur me atë shtrëngim donte t'i thosh diçka që nuk mundej ose nuk dinte se si t'ia thosh.

Dhe ecën e ecën drej rrugës Porta Pinciana.

Torelinoja ndjeu se po e tërhiqnin drejt shtëpisë ku banonte e ëma. Ja, dhe pak dhe do të mbërrinin; ish atje në krye të rrugicës  së dytë, ku shkëlqente feneri.

Pak nga pak përpiqej të tërhiqte krahun nga dora e të atit, i cili duke ndjerë qëndresën e të birit, e vështronte plot ankth, për ta zbutur.

" Oh, zot, oh zot", mendonte Torelinoja, "i njëjti avaz! E njëjta torturë! Do të shkojë lart tani, apo jo? Do t'i lutej së ëmës që të kthehej, më në fund; do ta dëgjonte t'i thoshte jo edhe njëherë?  Jo, jo!"

Dhe i vendosur, përpara rrugicës, nën fener, nguli këmbët dhe i tha të atit:

 - Jo, e di baba? Unë nuk ngjitem lart! Nuk shkoj!

 Groa vështroi të birin me sy të çakërdisur.

 - Jo? – fërgëlloi. - Jo?

 Dhe e shtyu vetë, ngadalë, pa shtuar fjalë tjetër. I mbetur fillikat aty në mes të udhës së shkretë, Torelinoja, në krye pak i çoroditur, pati përshtypjen se i ati qe shkëputur prej tij përgjithmonë, thuajse duke kërcyer papritmas atje larg dhe do të humbiste krejt i turbullt, i huaj mes shumë të huajsh që kalonin nëpër atë udhë të tatëpjetë. Atëherë zuri ta ndiqte nga larg, i tmerruar.

E ndoqi, pa u vënë re, përgjatë rrugës Capo le Case, tatëpjetë rrugës Due Maceli, nëpër rrugën Condotti, në rrugën Fontanella di Borghese, tek sheshi Nikosia... Me të dalë në rrugën Tordinona,  ndaloi.

Romeli dhe Spina po dilnin nga një rrugicë e errët, i ati po bashkohej me ta. Romeli kish mbi sy një shami me vija të zeza dhe dëneste. Që të tre u  mbështetën tek parmaku i urës mbi lumin Tevere.

 - Ah, mor budalla! Po përse? - thërriste Spina duke e shkundur nga krahët Romelin. - Aq e mirë! Aq e hijshme!

 Dhe Romeli, mes dënesave:

  - E pamundur! E pamundur! Ti nuk mund ta kuptosh...Turpi! Shenjtëria e   shtëpisë!

  Atëherë Spina iu kthye të atit.

  Në atë mbrëmje të kthjellët maji, pranë ujrave të lumit, që dukej sikur ende pasqyronin dritën e ditës së perënduar, dalloheshin me saktësi të gjitha gjestet e madje edhe shprehjet e fytyrave të atyre tre burrave të shqetësuar.

 Spina tashmë kërkonte të bindte të atin për fajin e Romelit, që vazhdonte të thante lotët mënjanë. I ati rrinte e vështronte Spinën me sy të çakërritur, prej bishe të egërsuar; befas e përfshiu nga jaka e xhaketës, i dha një të shtyrë të fortë dhe e vërtiti  larg;  mandej duke kërcyer mbi harkun e urës, thirri me duart e hapura në erë:

  - Ja, kështu bëhet kjo punë!

  Dhe u hodh në lumë. Një zhurmë e mbytur pëlltum. Dy klithma, dhe një klithmë e tretë, prej së largu, më e mprehtë e të birit, që s’mund t'i shkonte në ndihmë, me këmbët thuajse të prera nga tmerri.

Përktheu: Aida Baro