PËRGJIGJJA

Nga Luigi Pirandello

(Botuar në revistën Haemus Plus)

Besoj se u shfryve paq, miku im!
Me të vërtetë është për të ardhur keq që ti, duke dhunuar prirjen tënde të lindur, nuk ke mundur t’u përkushtohesh Muzave. Sa ngrohtësi në shprehjet e tua, dhe me ç’qartësi të kthjellët, me sa pak fjalë, arrin të më sjellësh të gjallë përpara syve vende, ngjarje dhe njerëz!
Je i hidhëruar, i zemëruar, Marini im i gjorë; dhe nuk do të doja kurrsesi që kjo përgjigje imja të të shtonte dhembjen dhe zemëratën. Por, ti më kërkon të të them çiltazi se çfarë mendoj për rastin tënd. Do të ta them për të të kënaqur, megjithëse jam i sigurt, që nuk do të të vijë mirë.
Po ndjek mënyrën time, në më lejon. Më parë po përmbledh shkurtimisht faktet, mandej do të të shfaq, po me atë sinqeritet që ti dëshiron, mendimin tim.
Pra, sipas rrjedhës së ngjarjeve.



I. Persona, shënime, kushte.

Zonjusha Anita – Njëzet e gjashtë vjeçe (por që tregon vetëm njëzet. Mirë. Në fakt, është 26 e kusur). Zeshkane; sy pis të zinj si nata.
Në sytë e saj nata piket.
e thellë...
Buzët si korali; deri këtu mirë.
Po hunda, miku im? Ti nuk më flet fare për hundën e saj. Zeshkaneve, së pari, shikoju hundën; e veçanërisht flegrat e hundës.
Unë jam i sigurt se zonjusha Anitë e ka hundën majëpërpjetë. Nuk them të shëmtuar; madje të themi një hundëz të bukur; por majëpërpjetë. Dhe me dy flegra pak a shumë mishtore, që i zgjerohen mjaft kur shtrëngon dhëmbët, kur ngul sytë në zbrazëti dhe shfryn nga fejzat një psherëtimë të gjatë të gjatë të heshtur.
E ke vënë re si i errësohen sytë dhe i ndryshojnë ngjyrë, kur lëshon ndonjë nga këto psherëtima të heshtura?
Ka vuajtur shumë zonjushë Anita, sepse është shumë e zgjuar. Kur qe gjallë i ati, ajo qe e kamur; tash, që ai vdiq, është e varfër. Dhe njëzet e gjashtë vjeçe.
Hundëz të drejtë dhe sy pis të zinj si nata.

Vijojmë më tej.

Miku im, Marin. – Njëzet e katër vjeç, dy vjet më i ri se zonjusha Anitë, që ndoshta prandaj nuk tregon më shumë se njëzet.
Edhe ai i varfër; edhe ai i pababë. Histori të trishta, por të shenjta, kur janë të përbashkëta me një njeri të dashur. Karaktere që duken të parathënë për sho-shoqin!
Por miku im, Marin, i varfër dhe bonjak, ka nënën dhe një motër për të mbajtur. Bonjake dhe e varfër është edhe zonjusha Anitë, edhe ajo ka të ëmën, por nuk e ka ajo në ngarkim.
Për këtë kujdeset komentator Balezi.
Miku im, Marini, natyrisht, e urren komentator Balezin.
Gjaknxehtë dhe zemërzjarr. Ligjëron si bilbil, plot kolorit, tërheqës, si edhe vështrimi i syve të grizhtë. Mund të themi që miku im Marini është dita dhe zonjusha Anitë është nata. Ai ka të praruarën e diellit ndër flokë dhe të kaltrën e qiellit në sy; ndërsa ajo ka për sy dy yje dhe në flokë, natën. Më duket se, duke folur me një poet, nuk do të mund të shprehesha më mirë se kaq.

Vijojmë më tej.

I shtrënguar nga nevoja për të qenë i mençur, miku im, Marini, nuk mund të bëjë asnjë marrëzi, derisa të jetojë në këto kushte (dhe dotë jetojë gjatë!), të marrë përsipër barrën e një gruaje tjetër; është i detyruar të lërë atë që do t’i rëndej më pak.
Ndoshta kjo barrë e tretë do t’ia bënte më të lehtë atë të dy të tjerave, prej të cilave ai nuk mundet dhe nuk do të guxonte kurrë të çlirohej.
Por dikush mendon se tre vetë në kurriz të një njeriu të vetëm, nuk mund të shkojnë mirë dhe në mirëkuptim mes tyre. Dhe ai i mënçur nga zori, është i detyruar ta pranojë.

Komentator Balezi. – Mik i vjetër i të ndjerit. Kuptohet, i babait të Anitës.
Gjashtëdhjetë e gjashtë vjeç. Trupvogël dhe tepër elegant; këmbë të vockla si dy gishtërinj, por të armatosura me taka perandorake. Kokëmadh, një palë mustaqe të mëdha të varura, nën të cilat zhduket jo vetëm goja, por edhe mjekra, gjithnjë nëse komendator Balezi ka vërtet mjekër. Vetulltrashë, mot e jetë të vrenjtura, dhe shpesh një gisht në hundë. Ai gisht mendon. Mendojnë dhe qimet e vetullave të tij. Komentator Balezi është si një topth ushtrie i mbushur plot me mendime. Çështjet financiare të Italisë së re janë në grushtet e tij të vegjël, por të hekurt.

Tani, nuk dihet sesi dhe përse, papritur e pakujtuar komentator Balezi ka menduar ta kthejë dashurinë atërore për zonjushën Anitë, në dashuri të një lloji tjetër. Dhe i ka kërkuar dorën.
Zonjusha Anitë grisi jo pak shami me duar e me dhëmbë. Më tepër se mëri, ndjeu neveri, krupë, tmerr. E ëma qau. Përse qau e ëma? Nga gëzimi! – tha ajo. Por nga gëzimi, nëse qahet kuptohet, njeriu derdh ca lot dhe mandej qesh. Mëma e zonjushës Anitë derdhi lumenj lotësh dhe nuk qesh më. Honni soit qui mal y pense.

Dhe të vijmë tek personazhi i fundit.

Nikolino Respi – Tridhjetë vjeç, i fortë, shtathedhur, notar dhe kalorës me nam, vozitës, shpatar; dhe mandej, i pacipë, kokëbosh si gjelkokosh, pronar i një lokali kumari, gruar... Fol, thuaj ç’të duash për të, miku im; jam me ty. E njoh Nikolino Respin e bashkohem me konsideratën dhe indinjatën tënde për të. Por mos kujto që ia hedh fajin atij për çka ndodhi.
Mos vallë ta hedh fajin ty? Jo. Zonjushës Anitë? As asaj. Oh Zot, më lër të shprehem, më lër të ndjek mënyrën time të arsyetimit. Më beso, miku im, rasti yt është shumë i vjetër. Të re dhe orgjinale këtu s’ka asgjë tjetër veç metodës sime dhe shpjegimit që do të të jap unë.
Vazhdojmë sipas radhës.


II. Vendi dhe ngjarja


Plazhi i Anzio-s, verë, mbrëmje me hënë.
Më ke bërë një përshkrim të tillë, që nuk mund të rrezikoj ta përsëris edhe unë. Vetëm se ka shumë yje, i dashur. Me hënën thuajse pesëmbëdhjetëshe, shihen pak yje. Por një poet nuk mund të kujdeset dhe për këto çikërima. Një poet mund t’i shohë yjet edhe kur nuk shihen, dhe anasjelltas, nuk mund të shohë shumë gjëra, që të tjerët i dallojnë qartë.
Komentator Balezi ka marrë me qira një vilë të vogël e të këndshme në bregdet, ndërsa zonjusha Anitë ka shkuar atje bashkë me të ëmën për banja. I zënë me punë në Romë, komentator Balezi shkon e vjen përditë. Nikolino Respi është ngulur në Anzio për plazhin, por edhe për lokalin e kumarit; dhe, çdo mëngjes në ujë e çdo pasdite në tapetin e blertë, jep shfaqje të aftësive të veta fizike.
Zonjusha Anitë ka nevojë të shfryjë flakën e mërisë së saj dhe për këtë shkon shpesh të notojë. Sigurisht, nuk mund të krahasohet me Nikolino Respin, por megjithatë si notare e mirë që është, një mëngjes, largohet shumë nga bregu duke bërë garë me të. Notojnë e notojnë. Të gjithë plazhistët ndjekin me ankth këtë garë, në fillim me sy e pastaj me dylbi.
Mëma, dikur, nuk dëshiron më të shohë; fillon të përpëlitet, të dridhet: “ Oh zot! Si do t’ia bëjë tani për t’u kthyer me not ime bijë, nga një largësi kaq e madhe? Sigurisht, që do ta lënë forcat… Oh Zot! Oh Zot! Ku është? Oh zot, sa larg është…nuk duket më…
Duhet të dërgojmë patjetër dikë për ndihmë, ju lutem! Një barkë! Një barkë! Dikush të shkojë shpejt për ndihmë!
Kaq shumë u lut dhe u përgjërua e gjora mëmë, sa më në fund dy djem të rinj kërcyen heroikisht mbi një barkë dhe u dhanë rremave me sa fuqi kishin.
Parandjenjë e shenjtë! Sepse zonjushën Anitë pak pas nisjes së djemve e zë ngërçi në këmbë dhe lëshon një klithmë; Nikolino Respi, me dy krah not i gjendet pranë dhe e mban mbi ujë; por zonjusha Anitë po humbet ndjenjat dhe i varet në qafë plot dëshpërim; Nikolino Respi e sheh veten të humbur; po mbytet ai bashkë me atë; në inat e sipër, për t’u çliruar prej saj, e kafshon egërsisht në qafë. Atëherë zonjusha Anitë lëshohet e papeshë; ai mundohet ta mbajë; forcat po e lënë, ndërsa sheh barkat të mbërrijnë. Qëllimi u arrit, ata shpëtuan.
Por zonjusha Anitë duhet të kujdeset më tepër se një javë për kafshimin në qafë që i kish lënë Nikolino Respi.
Janë mbresa që s’harrohen lehtë, Marini im!
Për disa ditë zonjusha Anitë, nuk mund ta mohojë që Nikolino Respi kafshon mirë. Dhe për atë kafshim nuk i vjen keq aspak, sepse pikërisht ai i shpëtoi jetën.
Të gjitha këto, në fakt, janë ndodhitë paraprijëse.
Por ndoshta edhe jo. Janë dhe nuk janë. Ngase gjithë çështja është se ku e si kryqëzohen ndodhitë.
Kur ti, Marini im, mbërrite në Anzio, në mbrëmjen e mrekullueshme me hënë, me mortin në zemër, për t’u përshëndoshur për herë të fundit me Anitën, tashmë të fejuar zyrtarisht me komentator Balezin, ajo kishte ende në qafë kujtimin e dhëmbëve të Nikolino Respit.
Sipas rrëfimit tënd, ajo të ndoqi pa fjalë përgjatë bregut, humbi bashkë me ty në largësinë e rërave të shkreta deri tek shkëmbi i madh, poshtë e më poshtë shkëmbinjve. Që të dy nën dritën e hënës, krah për krah, të dehur nga puhiza e detit, të çoroditur nga oshëtima e shtruar dhe e përjetshme e shkumës së argjendtë.
Për çfarë i fole?
E di, i shfaqe gjithë dashurinë tënde, gjithë vuajtjen tënde; dhe i propozove rebelimin ndaj atij vendimi të turpshëm të atij plaku të urryer, i kërkove të pranonte varfërinë tënde.
Por ajo, miku im, e përndezur, e tronditur, zemërvrarë nga fjalët e tua nuk mund të pranonte varfërinë tënde; mirëpo, donte të pranonte dashurinë tënde e të hakmerrej po atë mbrëmje ndaj vendimit të turpshëm të plakut, që me të, ashtu si një fajdexhi kërkonte të shpërblehej për bamirësitë, që kish kohë që i bënte ndaj asaj familjeje.
Ti, me ndershmëri e fisnikëri, ia ndalove këtë hakmarrje.
Miku im, të besoj; do të kesh ikur vrik si i marrë. Por zonjushës Anitë, që mbeti vetëm fillikat, atje në rërë, nën hijen e shkëmbit të madh, nuk i je dukur i marrë, jo për bé, në atë arrati të çartur, përgjatë bregut, nën dritën e hënës. I je dukur budalla dhe burracak.
Por për fat të keq, Marini im i gjorë, tek ai shkëmb, duke shijuar në heshtje, në mëshirë të xhepave bosh, dritën e butë të hënës, e mandej dhe shfaqjen e arratisë tënde, qe fshehur Nikolino Respi, njeriu i kafshimit dhe shpëtimit.
I mjaftuan vetëm tre fjalë dhe një e qeshur, prej atje lart:
- Sa budalla, apo jo, zonjushë?
Dhe u hodh poshtë.
Ti pate, pak më pas, kënaqësinë të kapje në befasi, bashkë me komentator Balezin, që kishte ardhur vonë nga Roma me automobil, Nikolino Respin, nën dritën e hënës, krah për krah me zonjushën Anitë. Ti në ikje, ai në kthim. Qe më i ëmbël kthimi apo ikja? Ja miku im, tek vjen pika origjinale.

III. Shpjegimi

Ti beson, i dashur Marin, se ke pësuar një zhgënjim të madh, sepse ke parë zonjushë Anitën befasisht, tmerrësisht ndryshe nga ajo që njihje ti, nga ç’ka ajo ish për ty. Tash, je fort i sigurt, që zonjushë Anita ish një njeri krejt tjetër.
Shumë mirë. Që zonjushë Anita është tjetër njeri, kjo është e sigurt. Dhe jo vetëm kaq; por ajo është dhe shumë e shumë të tjera, miku im; po aq sa janë të tjerët që e njohin dhe ajo njeh. A e di ku qëndron gabimi yt kryesor? Tek besimi, që megjithë të qënit tjetër njeri ashtu siç beson ti, dhe shumë të tjera ashtu siç besoj unë, zonjusha Anitë është njëkohësisht edhe ajo që njeh ti. Zonjusha Anitë është ajo, dhe një tjetër dhe shumë të tjera. Sepse duhet ta pranosh, që mënyra sesi e shoh unë atë, nuk është po ajo, me të cilën e sheh syri yt. Është Anita, që njeh e ëma, ajo që njeh komentator Balezi, dhe gjithë të tjerët, që e njohin gjithsecili sipas mënyrës së vet.
Tani, shiko. Secili, ashtu siç e njeh, i jep – është e vërtetë, apo jo? – një realitet. Shumë realitete miku im, përbëjnë “realisht” dhe jo vetëm sa për të thënë, zonjushën Anitë. Një për mua, një për ty, një për të ëmën, një për komentator Balezin e kështu me radhë; ndonëse secili prej nesh jeton me iluzionin që zonjusha Anitë është vetëm ajo që njohim ne. Edhe ajo, madje sidomos ajo, jeton me iluzionin e të qënit një e vetme, gjithnjë e njëjta për të gjithë.
A e di prej nga lind ky iluzion, miku im? Nga fakti që besojmë pa paragjykime, që jemi një gjithmonë, për çdo herë, në çdo veprim tonin; ndërsa fatkeqësisht nuk është kështu. E kuptojmë këtë kur në një rast fatkeq, befas mbetemi të lidhur e të varur pas një veprimi të vetëm, ndërmjet shumë të tjerëve, që kryejmë; e kuptojmë mirë, dua të them, që nuk jemi një i vetëm, në atë veprim dhe do të ishte një padrejtësi e tmerrshme të na gjykonin vetëm nga ai veprim, të na mbajnë të lidhur e të varur tek ai, në shtyllën e turpit për gjithë jetën, sikur jeta jonë të përmblidhej e gjitha në atë veprim të vetëm.
Tani, pikërisht këtë padrejtësi po bën ti miku im, ndaj zonjushës Anitë. E kape gafil në një realitet ndryshe nga ç’i kishe caktuar ti, dhe tani do të besosh që realiteti i saj i njëmendtë s’është ai i bukuri që ti pandehje më parë, por është ky i shëmtuari, në të cilin e zure befasisht bashkë me komentator Balezin, tek kthehej nga shkëmbi me Nikolino Respin.
Jo më kot, miku im, nuk më fole për hundëzën krenare të zonjushës Anitë.
Ajo hundëz nuk të përkiste ty. Ajo hundëz nuk ishte e Anitës tënde. Të tutë ishin sytë e zinj si nata, zemra plot pasion, zgjuarsia e hollë. Jo ajo hundëz krenare me flegra mishtore. Ajo hundëz fërgëllonte ende nën kujtimin e kafshimit të Nikolino Respit. Ajo hundëz donte të hakmerrej kundër vendimit të urryer të plakut Balezi. Ti nuk e lejove që ta bënte me ty hakmarrjen e saj, dhe atëherë ajo e bëri me Nikolino Respin.
Kushedi sa qajnë tani ata sy të zinj si nata, dhe si pikon gjak ajo zemër plot pasion, si revoltohet ajo zgjuarsi e hollë: dua të them gjithçka e saja që të përket ty.
Ah, më beso Marin, qe shumë më e ëmbël për të vajtja me ty tek shkëmbi, sesa udha e kthimit me Nikolino Respin.
Ti duhet të bindesh dhe të ndjekësh shembullin e komentator Balezit, i cili - do ta shohësh - do ta falë dhe do të martohet me zonjushën Anitë.
Por mos mëto që ajo të jetë vetëm një dhe e gjitha për ty. Do të jetë një e gjitha për ty tepër, tepër sinqerisht; dhe një tjetër për komentator Balezin jo më pak sinqerisht. Sepse nuk ekziston vetëm një zonjushë apo zonja Anitë, miku im.
Ndoshta s’të pëlqen, por ja që kështu është.
Dhe bëj çmos që Nikolino Respi, të mos shkojë t’i bëjë vizita asaj hundëze krenare duke treguar dhëmbët.

Përktheu: Aida Baro