Nga Primo Levi
(botuar më parë te Poeteka nr. 37)
Kampi ynë i përqendrimit, Monovici, pranë
Aushvicit, në shumë drejtime, s’mund të konsiderohej lager normal. Kufiri që na
ndante prej botës, simbol i së cilës ishte rrethimi i dyfishtë me tel me
gjemba, nuk ishte hermetik si gjetkë. Për shkak të nevojave të punës, përditë
kishim lidhje me njerëz “të lirë”, ose të paktën, më pak skllevër se ne: teknikë,
inxhinierë dhe kryepunëtorë gjermanë, punëtorë rusë dhe polakë, robër lufte
anglezë, amerikanë, francezë e italianë. Zyrtarisht, neve, skllevërve të KZ-së
(Konzentrations-Zentrum), ndalohej të na flisnin, por këtij ndalimi i
bishtnohej vazhdimisht dhe në fund të fundit, lajmet e botës së lirë mbërrinin
gjer te ne përmes mijëra kanalesh të ndryshme. Në koshat e plehrave të fabrikës
gjendeshin kopje të gazetave, mbase dhe dy-tri ditë të vjetra e të dëmtuara nga
shiu, ku lexonim si ndër ethe buletinet gjermane: të cunguara, të censuruara,
eufemistike, sidoqoftë flisnin qartas. Robërit e luftës aleatë dëgjonin në
fshehtësi Radio Londrën, edhe më fshehurazi na sillnin lajmet dhe këto ishin
entuziazmuese: në dhjetor të vitit 1944, rusët kishin hyrë në Hungari dhe në
Poloni, anglezët ishin në Romanjë, amerikanët ishin kapur peng në Ardene, por
fitimtarë në Paqësor kundër Japonisë.
Tekembramja, për të marrë vesh si po
shkonte lufta as nuk lypsej të prisnim lajme prej së largu. Natën, kur gjithë
zhurmat e kampit shuheshin, dëgjohej përherë e më afër gjëmimi i artilerive:
fronti s’ish më larg se nja njëqind kilometra, kishte zëra që Armata e Kuqe
tashmë i kishte marrë malet Beshkidi. Fabrika pa anë e fund ku punonim ne ishte
bombarduar shumë herë nga ajri, me saktësi shkencore dhe dashakeqe: një bombë,
një e vetme, mbi centralin termik, në mënyrë që ta nxirrnin jashtë pune për nja
dy javë; me t’u riparuar dëmet, dhe oxhaku zinte të villte tym, një tjetër bombë
e kështu më tej. Dukej sheshit që rusët, ose aleatët në ujdi me rusët, kishin
ndër mend të pengonin prodhimin, por jo të shkatërronin impiantet. Këto, kur të mbaronte lufta, donin t’i merrnin
të pacenuara, siç i zaptuan realisht: sot, pikërisht ajo është fabrika më e
madhe e prodhimit të gomës sintetike në gjithë Poloninë. Për mbrojtje kundërajrore
as që bëhej fjalë, nuk dukej asnjë aeroplan gjuajtës, mbi çati kishte ca
bateri, por nuk shtinin: ndoshta s’kishin më municione.
Shkurt, Gjermania ishte në grahmat e
fundit, por dukej sikur gjermanët s’po i binin më të. Pas atentatit të korrikut
ndaj Hitlerit, vendi jetonte nën terror: mjaftonte një denoncim, një mungesë në
punë, një fjalë e pamatur, për të përfunduar në duart e Gestapos si disfatistë,
ndaj, ushtarakë dhe civilë zbatonin detyrat e tyre siç kishin bërë ngaherë, njëherë
e një kohë të shtyrë nga frika dhe ndjenja e disiplinës e lindur tok me ta.
Pra, ishte një Gjermani fanatike dhe vetëvrasëse që terrorizonte një Gjermani
tashmë të demoralizuar dhe thellësisht të mundur.
Ca më parë, aty nga fundi i tetorit,
kishim patur rastin të këqyrnin “në plan të parë” një shkollë të veçantë të
fanatizmit, shembull tipik i edukimit nacionalsocialist. Në një terren djerrë, ngjitur
me kampin tonë ishte ngritur një fushim i Rinisë Hitleriane. Mund të ishin
rreth dyqind adoleshentë, thuajse ende fëmijë; në mëngjes zbatonin ceremoninë e
ngritjes së flamurit, këndonin himne të ashpra, bënin stërvitje marshimi dhe
qitjeje: ishin të armatosur me mushketa. Më vonë e kuptuam që gatiteshin për t’u
rekretuar në Volkssturm, ajo ushtri e
mbledhur andej-këtej, mbushur me pleq e fëmijë që sipas planeve të çmendura të
Fyhrerit do të bënte mbrojtjen e skajshme kundër rusëve që po përparonin çdo
ditë e më tepër. Por pasditeve, instruktorët e tyre që ishin veteranë SS, i
sillnin mes nesh, që ishim të zënë me spastrimin e gërmadhave të bombardimeve,
ose për të ngritur me ngut mure mbrojtjeje të vogla, të kota prej tullash ose
thasësh me rërë.
I sillnin mes nesh të shoqëruar me
udhërrëfyes dhe u mbanin ligjërata, me zë të lartë, sikur ne të mos kishim as
veshë për të dëgjuar, as mend për të kuptuar. “Këta këtu, shikojini mirë, janë
armiqtë e Rajhut, armiqtë tuaj. Vështrojini mirë: a mund t’i quani njerëz? Janë
Untermenschen, nënnjerëz! Qelben erë
se nuk lahen; janë të rreckosur se nuk kujdesen për veten e tyre. Madje, shumë
prej tyre s’kuptojnë fare gjermanisht. Janë subversivë, banditë, kusarë rrugësh
nga të katër anët e Europës, por ne i kemi shndërruar në të parrezikshëm. Tani
punojnë për ne, vetëm se janë të zotë vetëm për punët më primitive. Fundja, me
të drejtë duhet t’u bjerë bretku për të riparuar dëmet e luftës: vetë u hëngri
kurrizi. Atyre: hebrejve, komunistëve dhe agjentëve të plutokracive”. Ushtarët-fëmijë
rrinin e mbanin vesh, të devotshëm e të shushatur. Kur i shihje nga afër, të
dhimbseshin e të kallnin datën në të njëjtën kohë. Fytyrëligur e të tromaksur, na vështronin me
një urrejtje të thellë: ne pra ishim fajtorë për të gjitha ligësitë, për
qytetet e rrënuara, për zinë e bukës, për etërit e tyre vdekur në frontin rus.
Fyhreri ishte i rreptë, por i drejtë; ishte më se e drejtë t’i shërbeje.
Atëbotë, unë punoja si “specialist” në
një laborator kimik brenda fabrikës: janë gjëra që i kam rrëfyer gjetkë, por, çuditërisht,
me kalimin e viteve, ato kujtime nuk zbehen, as hapërdahen, përkundrazi,
pasurohen me hollësi që i pandehja të harruara e që ndonjëherë bëhen
kuptimplote nën dritën e kujtimeve të të tjerëve, nga letrat që marr ose nga
librat që lexoj. Binte borë, ngrije së ftohti, dhe puna në atë laborator
s’ishte asfare e lehtë. Hera-herës, ngrohja nuk punonte dhe netëve, shishkat e
reagentëve dhe damixhanët e ujit të distiluar shpërthenin nga ngrica.
Shpesh mungonin lëndët e para ose reagentët
e nevojshëm për analizat, e atëherë duhet të kavardiseshim me surrogate apo t’i
prodhonim vetë. Mungonte acetati i etilit, që lypsej për një dozim kolorimetrik,
shefi i laboratorit më tha të përgatisja një litër dhe më siguroi acidin acetik
dhe alkoolin etilik që duhej. Procedura është e thjeshtë dhe unë zëre se e
mbaja mend përmendsh: e kisha kryer në Torino, kur gatitnim preparatet organike,
më 1941. Tre vjet më parë, por ngjanin si tre mijë. Gjithçka shkoi vaj deri në
distilimin përfundimtar; këtu, befas uji i rubinetit pushoi së rrjedhuri.
Kjo ngjarje mund të përfundonte me një
katastrofë të vogël, ngase po përdorja një ftohës qelqi: po të kthehej uji, gryka
e ftohtësit, e ngrohur së brendshmi nga avujt e produktit, në kontakt me ujin
akull të ftohtë, me siguri që do të thyhej. Mbylla rubinetin, gjeta një kovë, e
mbusha me ujë të distiluar dhe aty brenda zhyta një pompë të vogël të një
termostati Hopler: pompa shtynte ujin në ftohës dhe uji i ngrohtë në dalje binte
në kovë. Gjithçka shkoi mirë për disa minuta, mandej pashë që acetati i etilit
nuk po kondensohej më: dilte nga gryka thuajse i gjithi në gjendje avulli. Në
fakt, uji i distiluar (tjetër nuk kisha) që kisha gjetur ishte i paktë dhe
tashmë ishte nxehur shumë. Ç’të bëja? Në parvazet e dritareve kishte shumë borë,
bëra ca topa bore dhe i zhyta në kovë një për një. Teksa rropatesha me topat e
borës gri, në laborator hyri doktor Panvic, kimisti gjerman që më kish futur në
një “provimi të veçantë shteti” për të vendosur nëse njohuritë e mia profesionale ishin të mjaftueshme.
Ishte nazist fanatik. Vështroi me dyshin impiantin tim të sajuar dhe ujin e
turbullt që mund të kish dëmtuar pompën-xhevahir, por nuk tha asnjë fjalë dhe
iku.
Pak ditë më pas, aty nga mesi i
dhjetorit, u bllokua një prej lavamanëve. Shefi më urdhëroi që të merrja masat
për ta zhbllokuar: i dukej e natyrshme që ajo punë më takonte mua dhe jo
teknikut të laboratorit, që ishte vajzë dhe quhej Frau Majer; fundja, edhe për
mua s’ishte ndonjë habi. Unë isha i vetmi që mund të zhgërryhesha qetësisht mbi
dysheme pa pasur frikë se po fëlliqesha: rrobat e mia me vija ishin boll të fëlliqura…
Po ngrihesha pasi e kisha futur sërish në punë sifonin, kur pashë Frau Majerin
pranë meje. Më foli nën zë, me pamje fajtore; mes nja tetë a dhjetë vajzave të
laboratorit, gjermane, polake dhe ukrainase, ishte e vetmja që nuk shfaqte përbuzje
ndaj meje. Meqë i kisha duart pis, a mund t’i rregulloja edhe biçikletën, së
cilës i qe çarë një gomë? Natyrisht, do të ma shpërblente.
Kjo kërkesë, neutrale në dukje, ishte
plot me ndërlikime sociologjike. Më kish
thënë “të lutem”, gjë që sillte një thyerje të kodit që rregullonte marrëdhëniet
e gjermanëve me ne; më kish folur për arsye krejt të tjera nga ato të lidhura
ngushtësisht me punën; kish vulosur me mua një lloj kontrate, dhe kontrata bëhet
mes të barabartësh; kish shprehur, ose të paktën nënkuptuar, miradije për punën
e lavamanit që e kisha bërë unë në vend të saj. Mirëpo vajza më ftonte edhe të
thyeja një tjetër rregull, gjë që mund të rezultonte me shumë rrezik për mua;
isha aty si kimist e duke ndrequr biçikletën e saj do t’i merrja kohë punës
sime profesionale. Shkurt, ajo më propozonte një lloj bashkëfajësie, me rrezik,
por me mundësi dobie. Lidhja e marrëdhënieve njerëzore me dikë “të palës tjetër”
sillte rrezik, ngritje shoqërore, madje edhe ushqim më tepër, për sot dhe për
nesër. Sa çel e mbyll sytë, bëra shumën algjebrike të tre të mbledhshmëve, mbi
të gjitha zotëroi uria, ndaj e pranova propozimin.
Frau Majeri më zgjati çelësin e drynit;
të shkoja të merrja biçikletën në oborr. Kjo punë as që mund të zihej me gojë;
i shpjegova si munda që duhej të shkonte vetë, ose të dërgonte dikë tjetër.
“Ne” ishim të damkosur me vulën e kusarit e të mashtruesit: mjerë unë të më kishin
parë me biçikletë në dorë! Një tjetër problem i ngjashëm lindi pasi pashë
mjetin. Në çantën e vogël kish mastiçin, pullat e gomës dhe levat e vogla për të
nxjerrë kopertonin, por pompë nuk kish dhe pa pompë s’kisha si e lokalizoja
vrimën në dhomën e ajrit. Duhet të saktësoj, meqë ra fjala, që asokohe biçikletat
dhe birimet e tyre ishin shumë më të zakonshme se tani, dhe thuajse të gjithë
europianët, veçanërisht të rinjtë, dinin shumë mirë si të mballosnin një gomë. Pompë?
S’ishte fort e vështirë për ta gjetur, mjaft të shkoja e t’ia merrja hua
Miester Grubahut, kolegut të saj te dhoma ngjitur. Jo, dhe kaq e lehtë s’ishte;
jo pa turp, m’u desh t’i lutesha të më shkruante një pusullë me nënshkrimin: Bitte um die Fahrradpumpe”.
Mbarova punë me ndreqjen e biçikletës
dhe Frau Majeri, në fshehtësi të plotë, më dha një vezë të zier dhe katër pafka
sheqeri. Se mos keqkuptohemi: në ato kushte dhe me ato racione që na jepnin, ky
ishte një shpërblim më se bujar. Teksa më dorëzonte tinëz pakon e mbështjellë,
më pëshpëriti një shprehje që më futi në mendime të thella: “Kërshëndellat janë
në prag”. Fjalë boshe, madje të pakuptimta po ta mendosh që i drejtoheshin një
të burgosuri hebre: doemos që nënkuptonin tjetër gjë, atë çka asnjë gjerman
s’do të kishte guxuar ta formulonte qartë asokohe.
Tek e rrëfej pas dyzet vjetësh këtë
episod, nuk po orvatem të përligj Gjermaninë naziste. Një gjerman njerëzor nuk
ua zbardh faqen gjermanëve të panumërt çnjerëzorë apo shpërfillës, por ama, një
stereotip e thyen.
Për botën e përfshirë nga lufta, qe një
kërshëndellë e paharrueshme; edhe për mua i paharrueshëm, ngase u shenjua prej
një mrekullie. Në Aushvic, kategoritë e ndryshme të të burgosurve (politikë,
kriminelë të zakonshëm, homoseksualë etj.) mund të merrnin pako-dhurata nga
familjet, kurse hebrejtë, jo. Tekembramja, kush do t’ua dërgonte? Familjet e
tyre të shfarosura apo të mbyllura në getot e të mbijetuarve? Ata të paktët që
u kishin shpëtuar bastisjeve, të fshehur në qilarë, në nënçati, të lebetitur e
pa një dyshkë? E kush ua dinte adresën atyre? Për botën, ne ishim të vdekur e të
harruar.
Sidoqoftë, një pako më erdhi edhe mua përmes
një vargu miqsh, e kishin dërguar ime ëmë dhe ime motër. Që asokohe fshiheshin
në Itali. I fundmi i këtij vargu miqsh ishte Lorenco Perrone, muratori nga Fosanoja
për të cilin kam folur në librin Se
questo e’ un uomo, fundin gjëmëmadh të të cilit e kam rrëfyer te Lilίt. Pakoja kishte brenda çokollatë surrogat,
biskota dhe qumësht pluhur, por për të përshkruar vlerën e saj të njëmendtë,
goditjen që shkaktoi tek unë dhe te miku im Albertoja, gjuha e rëndomtë gjendet
ngushtë. Të ngrënit, ushqim, uri ishin terma që në kampin e përqendrimit
merrnin krejtësisht tjetër kuptim nga gjendja e zakonshme: ajo pako, e
papritur, e pagjasë, e pamundur, ishte si një meteorit, një objekt qiellor, cit
me simbole: me vlerë të pamatshme dhe me një forcë jetësore të pamatshme.
Nuk ishim më vetëm: ishte vendosur një
lidhje me botën jashtë. Dhe kishim gjëra aq të shijshme për të ngrënë për ditë
e ditë të tëra. Mirëpo, na lindën edhe ca probleme të rënda praktike që
duheshin zgjidhur sakaq:ishim si ai kalimtari që, mu në mes të rrugës, i falin
një lingotë ari. Ku ta vinim? Si ta ruanim? Si të shpëtonim nga lakmia e të
tjerëve? Si ta investonim? Uria jonë që vazhdonte prej më se nje viti na
shtynte drejt zgjidhjes më të keqe: t’i hanim të gjitha menjëherë. Vetëm se
duhej t’i bënim ballë ngasjes, stomakët tanë të dobësuar nuk do ta përballonin
dot atë sprovë, brenda një ore gjithçka do të përfundonte me mostretje, në mos më
keq.
Nuk kishim ndonjë skutë të sigurt. I shpërndamë
zahiretë në të gjitha xhepat e dukshëm të veshjeve tona, qepëm xhepa të fshehtë
në pjesën e brendshme të xhaketës, në mënyrë të tillë që, edhe në rast
kontrolli, diçka të shpëtonim; por t’i mbanim të gjitha me vete, edhe në punë,
edhe në lajtore edhe në nevojtore ishte qesharake dhe asfare e rehatshme. Tok
me Albertin e pleqëruam gjatë në mbrëmje, pas shtetrrethimit. Mes nesh ishte në
fuqi një ujdi e prerë: çfarëdo që të gjente jashtë racionit të përditshëm
secili prej nesh, duhej ndarë më dysh në mënyrë krejt të barabartë. Në këto orvatje,
Albertoja ishte më i shkathët se unë, ndaj shpesh e kisha pyetur se ç’interes
kish të rrinte me një ortak kaq të pazotin sa unë; por Albertoja më gjegjej
ngaherë: “Kurrë s’i duhet; unë jam më i shkathët, por ti je më fatlum”. Të paktën,
një herë, pati të drejtë.
Albertoja na doli me një propozim origjinal.
Artikulli që zinte më tepër vend ishin biskotat; s’kishim lënë vend pa i shpërndarë,
unë madje kisha future ca syresh brenda astarit të berretës, dhe duhej të
tregoja kujdes të madh se mos i thërrmoja, kur, papritur, më duhej ta zhvatja
me vrull nga koka për të përshëndetur ushtarët SS që kalonin aty pari. Ishin
biskota jo fort të mira, por të bukura për syrin; mund t’i ndanim në dy kuti
dhe t’ua bënim dhuratë Kapos dhe Plakut të barakës. Sipas Albertos, ai ishte
investimi më i mirë: do të fitonim prestigj dhe dy “të lartmit” do të na e
shpërblenin bujarisht me gjëra të ndryshme, edhe pa pasur një ujdi të njëmendtë
me ne. Kusurin e pakos do ta konsumonim vetë, me racione të vogla të arsyeshme
ditore, doemos në fshehtësi të plotë.
Por në kampin e përqendrimit, turma,
përzierja e soj-soj njerëzve, thashethemnaja dhe tollovia ishin aq të mëdha,
saqë sekreti leqendisej në pakogjë. I ramë në të brenda pak ditësh: shokët dhe
Kapot na vështronin ndryshe. Po, po, na vështronin: siç ndodh me diçka apo dikë
që del nga rendi, që s’është më pjesë e sfondit, por del në plan të parë. Sipas
shkallës së simpatisë që ndienin për “dy italianët” na vështronin me smirë, me
sy mirëkuptues, me kënaqësi, me gjakim. Mendi, një rabin sllovak, miku im, më
tha duke më shkelur syrin: “Mazel Tov”,
“me yll të mbarë”, formula e bukur jidish dhe hebreje me të cilën urohet në një
ngjarje të këndshme. Shumë syresh e dinin ose e kishin zbuluar: kjo gjë edhe na
gëzonte, edhe na merakoste; duhej t’i bënim sytë katër. Në fund, morëm një
vendim të përbashkët që të përshpejtonim ritmin e konsumimit të biskotave: po e
hëngre, s’ta vjedh më kush.
Ditën e Kërshëndellës u punua si ngaherë;
madje, meqë laboratori ishte mbyllur, më dërguan tok me të tjerët të spastroja
gërmadhat dhe të transportoja thasë me prodhime kimike nga një magazinë e
bombarduar te një tjetër, e pacenuar. Me t’u kthyer në kamp në mbrëmje, shkova
në lajtore; në xhepa kisha ende disa racione të mira çokollate dhe qumështi
pluhur, ndaj prita që të lirohej një vend në qoshen më të largët nga porta e
hyrjes. Vara setrën në një gozhdë, mu pas meje: askush s’mund të afrohej pa e
parë unë. Zura të lahesha, kur me bisht të syrit pashë setrën që po ngrihej
lart. U ktheva, por ishte tepër vonë: setra tok me gjithë ç’kish brenda dhe me
numrin tim të regjistrimit të qepur në gjoks, tashmë s’ishte më në duart e mia.
Dikush, nga dritarja që gjendej mbi gozhdë, kish lëshuar një grep të lidhur me
gjalmë. Renda jashtë, ashtu gjysmë lakuriq, por s’kish këmbë njeriu. Askush
s’kish parë asgjë, askush s’dinte asgjë. Përpos të tjerave, kisha mbetur edhe
pa setër. Më ra në hise të shkoja te intendenti i barakës për të rrëfyer fajin
tim, se në kampin e përqendrimit ishte faji yt po të të vidhnin: më dha një
xhaketë tjetër, por më urdhëroi të gjeja pe e gjilpërë, pa rëndësi kishte sesi;
të shqepja numrin e regjistrimit nga pantallonat dhe ta qepja sa më shpejt mbi
setrën e re, përndryshe “bekommst du funfundzëanzig”, do të hash njëzet e pesë
kamzhikë.
Ndamë sërish ato çka i kishin mbetur
Albertos të pathërrmuara nëpër xhepa, dhe ai shfaqi aftësitë e tij më të mira
filozofike. Më tepër se gjysmën e pakos e kishim ngrënë ne, apo jo? Dhe kusuri
s’është se kish shkuar dëm, ndonjë i uritur tjetër po festonte Kërshëndellën në
kurrizin tonë, mbase duke na bekuar. Sidoqoftë, për një gjë duhej të ishim të
sigurt: ishte Kërshëndella e fundit e luftës dhe e robërisë.
27 mars 1984
© për këtë përkthim: Aida Baro