Intervistë dhënë për Gentlewomen Magazine.
Modesta, personazhi qendror i librit “Muza e haresë” është një vajzë plot kontradikta brenda vetes që ka lindur dhe është rritur në një ambient të vështirë, siç është Siçilia. Autorja e këtij libri, Goliarda Sapienza, si një vazhduese e linjës së Virginia Woolf dhe Simone de Beauvoir, këtë herë në Itali, është përpjekur të sjellë një karakter kompleks, që aq sa dëshiron lirinë si qenie grua, aq edhe vepron kundër grave të familjes së saj.
A është thelbi i mungesës së lirisë a të keqes tek vetvetja, apo tek gruaja?
Aida Baro, shqipëruese e “Muza e haresë”, përcjell disa nga mesazhet qendrore të veprës në këtë intervistë për GW.
Modesta, një personazh mjaft kompleks, dhe do të thoja kontroverse është produkt rrethanash sociale të kohës në vendlindjen e saj, Siçili, apo një kundërshembull i tyre?
Modesta është personazhi femëror më kundra rrymës që ka sjellë letërsia italiane bashkëkohore. Gati-gati, të krijohet përshtypja se nuk mund të ekzistojë një personazh i tillë në jetën reale, por mendoj se Goliarda Sapienza ka portretizuar tek ajo dëshirën e saj për të qenë ndryshe, për të mos qenë pjesë e korit, por një soliste e denjë e jetës së saj, dëshirën e saj për të qenë e lirë, qoftë dhe duke iu kundërvënë gjithë botës. Dhe këtë e fillon me nënën e saj, e cila do të jetë e para në vargun e vrasjeve të grave që do të kryejë Modesta për të arritur lirinë. Për të, thelbi i së keqes është gruaja. Jo më kot i portretizon të ëmën dhe të motrën si dy gra të shëmtuara, murgeshat e manastirit po ashtu, dhe përkundrazi gjen të pashëm, pra të këndshëm, Tucun e Mimon, të vetmet figura mashkullore dashamirëse, që do ta shoqërojnë gjithë jetën, edhe në mendimet e saj më intime.
Modesta na dëften që uni i saj, egoja e saj, nuk mund të zhvillohej brenda mureve të një manastiri apo kufijve të një çifligu, por si për ironi të fatit pikërisht aty ajo fillon të zotërojë fjalën, shkrimin, mendimin, kupton rëndësinë e dijes, sidomos për pavarësinë e një gruaje. Dhe pikërisht për t’u çliruar prej vargonjve që i ka vënë shoqëria, çelësat e së cilës i mban gruaja, ajo do të vrasë më pas edhe kryemurgeshën Leonorë dhe princeshën Gaja. Vrasja duket si e vetmja zgjidhje e mundshme në kërkim të identitetit të saj dhe prandaj ajo gjithçka e kryen me gjakftohtësi dhe përllogaritje.
Në vazhdim, atëherë kur Modesta merr në dorë frenat e jetës së saj, del haptazi ideja se ato katër gra personifikonin të ligën e gruas kundër gruas dhe përpiqet e bëhet e kundërta e tyre, idealet e saj intelektuale dhe socialiste shkojnë përtej caqeve të një ishulli apo të një dogme e ideje partiake.
Modesta na dëften që uni i saj, egoja e saj, nuk mund të zhvillohej brenda mureve të një manastiri apo kufijve të një çifligu, por si për ironi të fatit pikërisht aty ajo fillon të zotërojë fjalën, shkrimin, mendimin, kupton rëndësinë e dijes, sidomos për pavarësinë e një gruaje. Dhe pikërisht për t’u çliruar prej vargonjve që i ka vënë shoqëria, çelësat e së cilës i mban gruaja, ajo do të vrasë më pas edhe kryemurgeshën Leonorë dhe princeshën Gaja. Vrasja duket si e vetmja zgjidhje e mundshme në kërkim të identitetit të saj dhe prandaj ajo gjithçka e kryen me gjakftohtësi dhe përllogaritje.
Në vazhdim, atëherë kur Modesta merr në dorë frenat e jetës së saj, del haptazi ideja se ato katër gra personifikonin të ligën e gruas kundër gruas dhe përpiqet e bëhet e kundërta e tyre, idealet e saj intelektuale dhe socialiste shkojnë përtej caqeve të një ishulli apo të një dogme e ideje partiake.
2. Çfarë sjell ky libër në aspektin e feminizmit? Si përballet personazhi kryesor me mjedisin tipik patriarkal?
Unë e shoh Modestën si personazhin femëror që ka realizuar vetveten. Goliarda Sapienza ka arritur të krijojë atë grua, që kishin nisur ta skiconin më parë Virginia Woolf e Simone de Beauvoir. Nëse personazhet e tyre mbeteshin në stadin e ëndërrimit dhe të luftës për pavarësi, te Modesta është realizuar liria e plotë individuale e qenies.
Të mos harrojmë përjetoi periudhën kur feminizmi u bë më i dukshëm, lufta e grave për të fituar të drejtat e tyre zbriti në sheshe, kështu që për t’u rritur, Modesta duhet të çajë rrugën e saj në shoqëri, duhet të heqë dorë nga çfarëdolloj mbrojtjeje mashkullore për t’u njohur dhe pranuar si individ. Qoftë dashuria e saj me Xhoisin, gruan misterioze psikanaliste, qoftë me Karminen, qehajain e çifligjeve të princeshës.
Të mos harrojmë përjetoi periudhën kur feminizmi u bë më i dukshëm, lufta e grave për të fituar të drejtat e tyre zbriti në sheshe, kështu që për t’u rritur, Modesta duhet të çajë rrugën e saj në shoqëri, duhet të heqë dorë nga çfarëdolloj mbrojtjeje mashkullore për t’u njohur dhe pranuar si individ. Qoftë dashuria e saj me Xhoisin, gruan misterioze psikanaliste, qoftë me Karminen, qehajain e çifligjeve të princeshës.
3. Pse ky kalim i autores nga rrëfimi në vetën e parë te narratorja/në vetën e tretë?
Romani është cilësuar si një roman formimi dhe krahas historisë së Modestës rrëfehet edhe historia e Italisë nga viti 1900 deri në vitet ‘60. Stili i romanit, në fakt, ndryshon sipas pjesëve që është ndarë romani. Nëse në pjesën e parë të tij, struktura u ngjan romaneve të shekullit XIX, pra, ka një ritëm më të shtruar dhe më intim, nga pjesa e dytë e më tej, ritmi përshpejtohet, hyn në formën e romaneve moderne. Pjesë e këtyre “trillive” të autores është edhe kalimi nga veta e parë në të tretën, në njëfarë mënyre, ajo herë bëhet pjesë e rrëfimit dhe herë e sheh nga jashtë, herë bëhet një “përrua ndërgjegjjeje”, herë një dëftuese, por asnjëherë gjykuese.
4. Sa e vështirë ka qenë për ty përshtatja e dialektit të Italisë së jugut me dialektin e Shqipërise së jugut? Disa shembuj.
Në të vërtetë, vështirësia nuk qëndronte vetëm në përshtatjen e dialektit siçilian, por te kuptimi i regjistrave të ndryshëm gjuhësorë që përdor autorja. Që nga dialekti siçilian në fëmijërinë e Modestës, me gjuhën dhe rrëfimin e shtruar me larmi ngjyrash e tonalitetesh që na shfaqin një mjedis fshati, një mendësi të mbyllur; te gjuha e murgeshave, plot me referenca biblike dhe histori shenjtorësh; te gjuha e Gajës, princeshës dhe plakës së mençur që është e prerë dhe e ashpër, te gjuha e Modestës tashmë intelektuale; te Nina e burgosura nga Roma, që flet në të folmen romane, plot me shprehje frazeologjike dhe ironi therëse.
Zgjedhja ime për të përdorur të folmen e jugut rrjedh së pari nga fakti që nuk mund të përshkruhej ndryshe fryma dhe mjedisi siçilian, plot plantacione portokallesh, rrethuar me detin dhe me horizontin kufi. Së dyti, nuk e zotëroj dialektin geg, ndonëse në dilemat e para ishte dhe ky variant, dhe do të dilte diçka kallpe, pa natyrshmërinë dhe rrjedhshmërinë e duhur. Dhe si përkthyese, një ndër gjërat që vlerësoj më tepër, përpos besnikërisë ndaj tekstit, është rrjedhshmëria dhe fryma që do të marrë ai tekst në gjuhën tonë.
Ndërsa për të folmen e Ninës romane zgjodha të folmen e Tironës, sepse i përshtatej shumë mendësisë dhe karakterit të saj energjik.
Për shembull, për fjalën carusa/caruso (ragazza/ragazzo në italishte/ vajzë e re, djalë i ri), kam përdorur “koce” dhe “birçe”, siç i thonë në Vlorë dhe Labëri; për fjalën figghia (figlia/bijë) kam përdorur “bilë” (bijë) siç i thonë kryesisht në Gjirokastër. E shumë e shumë të tjera. D.m.th, kam shfrytëzuar të gjithë fondin gjuhësor të Jugut, ose të paktën atë fond që kam në njohuritë e mia, që mendoj se vijnë edhe nga rrënjët e familjes sime.
“Si arrite të më shpëtonje na zjarri i math, Tucu?”
“Ndënë njërin krah ty dhe ndënë tjetrin, Tinën e shkretë, e gjitha e
përzhitur, sa ngjante mu si copë dru kur bënet qymyr.
“Po pse s’e le atje të përcëllonej? Vetëm mua të më kishnje shpëtuar.”
“Pa shih ç’llomotit kjo koce shpirtzezë! Po e the edhe njëherë tjatër,
ty, për Perëndi, ty do të të lë të digjeç, pa çka se më je llërëbardhë dhe e
kolme si një pëllumbeshë.”
Për shembull, për fjalën carusa/caruso (ragazza/ragazzo në italishte/ vajzë e re, djalë i ri), kam përdorur “koce” dhe “birçe”, siç i thonë në Vlorë dhe Labëri; për fjalën figghia (figlia/bijë) kam përdorur “bilë” (bijë) siç i thonë kryesisht në Gjirokastër. E shumë e shumë të tjera. D.m.th, kam shfrytëzuar të gjithë fondin gjuhësor të Jugut, ose të paktën atë fond që kam në njohuritë e mia, që mendoj se vijnë edhe nga rrënjët e familjes sime.
“Si arrite të më shpëtonje na zjarri i math, Tucu?”
“Ndënë njërin krah ty dhe ndënë tjetrin, Tinën e shkretë, e gjitha e
përzhitur, sa ngjante mu si copë dru kur bënet qymyr.
“Po pse s’e le atje të përcëllonej? Vetëm mua të më kishnje shpëtuar.”
“Pa shih ç’llomotit kjo koce shpirtzezë! Po e the edhe njëherë tjatër,
ty, për Perëndi, ty do të të lë të digjeç, pa çka se më je llërëbardhë dhe e
kolme si një pëllumbeshë.”
5. Çfarë e bën gjithëkohore personazhin e Modestës? A është ajo e vetmuar?
Modesta është një personazh revolucionar, ose më saktë një grua revolucionare dhe jo më kot Sapienza u ndëshkua me mosbotimin e këtij romani në gjalljen e saj. Dhe në këtë kuptim, ajo është e vetmuar, sepse askush nuk donte të botonte një roman blasfemues, që thyente tabutë e të gjitha dogmave apo ligjeve që ishin shkruar për gratë. Nga ana tjetër, sot, mendoj se Modesta nuk është më e vetme, ka shumë Modesta të tjera që po i bashkohen në jetën reale, sepse është një nga personazhet më frymëzuese dhe më të gjalla, që ta përcjellin dëshirën dhe të shtyjnë të reagosh, të ngresh krye.